We naderen het chaos-punt. De wereld staat op een tweesprong: wordt het de apocalyps of een doorbraak? Het lijkt erop dat de Belgische fysisch-chemicus Ilya Prigogine met zijn chaostheorie, waarvoor hij in 1977 de Nobelprijs voor de Scheikunde kreeg, haarfijn duidelijk maakt waar we ons als mensheid vandaag bevinden: op de drempel van een nieuw tijdperk.

Wordt het de apocalyps of een doorbraak? Als we niet van richting veranderen is de kans groot dat we aankomen waar we heen gaan. Ja, dat klinkt Cruijffiaans, maar is een Chinees spreekwoord.

Hoewel ik hoopvol ben voor een doorbraak, kunnen we de apocalyps niet negeren. De klimaatcrisis brengt ons naar de rand van de afgrond. Zullen wij net als het mythische Atlantis ten onder gaan aan natuurrampen?

Collapsologie

In Frankrijk is er een stroming die gelooft van wel. Callopsologen noemen Pablo Servigne en Raphaël Stevens, auteurs van Comment tout peut s'effondrer (dat in een Nederlandse vertaling -die er nog niet is- de titel Hoe alles ineen kan storten zou dragen) zich. En in het 14de arrondissement van Parijs schijnen er zo nog wel wat collapsologen op café te gaan.

Het boek van Pablo en Raphaël, die ik eerder al eens interviewde, is het resultaat van vier jaar onderzoek, waarbij ze honderden wetenschappelijke artikels en boeken bestudeerden over de negen - door het Stockholm Resilience Center wetenschappelijk vastgestelde - planetaire grenzen aan processen van het systeem Aarde. 

Die processen, essentieel voor het functioneren van onze planeet, zijn: klimaat, biodiversiteit, landgebruik, verzuring van de oceanen, zoetwaterverbruik, chemische verontreiniging, stratosferische ozonlaag, de stikstof- en fosforkringloop en de atmosferische aerosolbelasting.

Voor vier van die negen planetaire grenzen zijn we het tipping point voorbij, zo maken Pablo en Raphaël in hun boek duidelijk: klimaatverandering, afnemende biodiversiteit, landgebruik en de stikstof- en fosforkringloop.

Tegen 2030 stort de wereld zoals we die nu kennen ineen

Afgelopen jaar pakte de vroegere Franse minister van Ecologie Yves Cochet en grondlegger van de collapsologie uit met Devant l'effondrement. 

In een interview met Le Point naar aanleiding van het verschijnen van zijn essay over de collapsologie voorspelt Yves Cochet dat de wereld zoals we die nu kennen  tegen 2030 ineen is gestort. De helft van de wereldbevolking is dan omgekomen. Ik kan er misschien een paar jaar naast zitten, voegt hij er nog aan toe. 

Wat Yves Cochet - en ook Pablo Servigne en Raphaël Stevens die hem schatplichtig zijn - met de collapse bedoelen, is het proces waarbij door de overheid gecontroleerde diensten uiteindelijk niet meer in staat zijn om voor de meerderheid van de bevolking in hun basisbehoeften te voorzien: water, voedsel, onderdak, kleding, energie, mobiliteit en veiligheid.

Niet ondenkbaar toch.

De ineenstorting heeft geen specifieke oorzaak vertelt de voormalige minister aan Le Point “De ineenstorting van onze thermo-industriële beschaving zal systemisch en wereldwijd zijn, omdat vandaag alles met elkaar is verbonden.

Of het nu de verhoging van de prijs op een vat olie, het failliet van het bankensysteem of het plotseling verdwijnen van de biodiversiteit is, het een zal het ander meesleuren.”

Doomsday Preppers

Hoewel Le Point-journalisten Marion Cocquet en Thomas Mahler hem in mijn ogen niet serieus nemen, omdat eerdere voorspellingen van Cochet niet zijn uitgekomen, denk ik dat hij een punt maakt dat we serieus moeten nemen. 

En door sommigen serieus wordt genomen.
Heel serieus wordt genomen.

The New York Times schreef over hoe de superrijken van Silicon Valley zich voorbereiden op doomsday. Survivalists worden deze Doomsday Preppers, aan wie National Geographic een serie wijdde, ook wel genoemd. Heel toepasselijk klinkt onder de trailer de R.E.M.-klassieker ‘It’s the End of the World as We Know It’.

Cochet kun je ook zo’n survivalist noemen. Hij heeft zich teruggetrokken op een boerderij in de nabijheid van Rennes. Daar doet hij aan permacultuur en fokt hij paarden: “Iedereen lacht als ik dat zeg, maar het belangrijkste vervoermiddel in 2030 zal het paard zijn. En met een miljoen paarden zijn er daar veel te weinig van in Frankrijk.”

21/12/2012

Waarom ik dit verhaal zo donker start?

Omdat we daarna terug naar het licht kunnen keren. Het is dan ook een bewuste keuze  om dit verhaal vandaag, op 21 december 2019, te publiceren: de kortste dag van het jaar waarna we terugkeren naar het licht. 

Het is nu zeven jaar geleden dat volgens de Maya-kalender op deze dag de wereld zou vergaan. Maar veel eerder dan een eindpunt, markeert die datum voor de Maya’s een nieuw begin, zegt Maya wijsheid-bezieler Elvira Van Rijn.

Volgens haar symboliseert ‘2012’ de overgang van de informatiemaatschappij naar de bewustzijnsmaatschappij. Deze overgang vraagt volgens haar van ons allemaal de bereidheid te tonen om de volledige verantwoording over onszelf en ons leven als deel van het grote geheel te aanvaarden. Het is een appèl om nu je aandacht te richten op dat wat werkelijk van belang is.

In DeTterugkeer van de Koning schrijft de Nederlandse auteur Ton van der Kroon, die al zijn hele leven op zoek gaat naar de spirituele tradities van de mensheid, dat er naast de Maya’s meerdere mythes vertellen over de overgangsperiode waarin we nu leven. 

Van de Bijbel en Nostradamus tot verschillende Indiaanse culturen die hun oorsprong duizenden jaren terug hebben, werd onze tijd nu gezien als een periode van ondergang en vertwijfeling. In India wordt de periode Kali Yuga genoemd, de tijd van destructie en creatie, die in de profetieën bekend staat als de knieval voor het materialisme en het verlies van spirituele waarden.

Ton van der Kroon vat dat hoopvol samen door te stellen dat velerlei creatiemythes over de drempel naar een nieuw tijdperk waarop we nu staan vertellen dat ‘de wereld teruggaat naar het absolute Niets om dan opnieuw geboren te worden’.

Chaostheorie

We moeten ‘nu werken aan mondiale vernieuwing om straks totale ineenstorting te voorkomen’ luidt de ondertitel van Het Chaos-punt, een boek uit 2006 van wetenschapper, filosoof en oprichter van de Club van Budapest Ervin László. 

De wereld nadert volgens hem zijn chaos-punt: het moment waarop hij onherroepelijk in een nieuwe fase in zijn ontwikkeling terechtkomt. Die leidt ofwel tot afbraak, of tot een doorbraak naar een totaal nieuwe wijze van functioneren. Dat idee berust vooral op de chaostheorie.

Het is voor die chaostheorie, de theorie van dissipatieve structuren, en het belang van tijd in de fysica dat de in Rusland geboren Belgische fysisch-chemicus en wetenschapsfilosoof Ilya Prigogine in 1977 de Nobelprijs voor de Scheikunde kreeg.

Prigogine’s theorie doet mij geloven en sterken dat, eerder dan de apocalyps, een doorbraakscenario mogelijk is. 

Naast in het Het Chaos-punt kwam ik ook in De Terugkeer van de Koning van Ton van der Kroon een verwijzing naar Ilya Prigogine tegen. Online vond ik een interview met de Nobelprijswinnaar in De Tijd van 17 mei 1997. Eerder kruiste Ilya’s theorie al mijn pad in De aquarius samenzwering van Marilyn Ferguson. 

Prigogine’s chaostheorie biedt een verklaring, zo legt Marilyn Ferguson, die als grondlegger van de newagebeweging wordt gezien, voor een aantal onomkeerbare processen in de natuur: de beweging naar steeds hogere levensorden. 

Open systemen als een zaadje, een eitje, een levend wezen noemt de in 2003 in Brussel overleden Nobelprijswinnaar een dissipatieve structuur. Hun vorm of structuur wordt gehandhaafd door een voortdurende dissipatie - consumptie - van energie. 

De voortdurende beweging van energie in het systeem heeft fluctuaties tot gevolg. Zijn die gering worden zij door het systeem in de kiem gesmoord en wijzigt de structuur niet. Maar wanneer de fluctuaties een kritische omvang bereiken, verstoren zij het systeem.

Kritische verstoringen verhogen het aantal nieuwe interacties binnen het systeem en brengen er een schok in teweeg. Er worden dan nieuwe verbindingen gelegd en de delen reorganiseren zich in een nieuwe eenheid. Het systeem bereikt dan een hogere orde. Auto-organisatie noemt Prigogine dat.

De rol van spanning in transformatie

Met zijn theorie verklaart Prigogine de belangrijke rol van spanning in transformatie en dat heeft volgens zowel Marilyn Ferguson, Ervin László als Ton van der Kroon een directe relevantie voor ons mensen. Omdat mensen ook een open systeem, een dissipatieve structuur zijn.

Mensen zijn, zo schrijft Ervin László in Het Chaos-punt, net als andere complexe organismen hypergevoelige systemen die voortdurend op het randje van chaos leven. Zoals ook geldt voor de ecologieën en samenlevingen die door levende systemen worden gevormd. 

Zo biedt Prigogine's theorie volgens Marilyn Ferguson een wetenschappelijk model voor maatschappelijke transformatie via een dissidente minderheid: fluctuaties in het gedrag van een kleine groep mensen kunnen het gedrag van de groep als geheel volkomen veranderen.

Oftewel: kritische verstoringen kunnen de maatschappij naar een nieuw gemiddelde drijven. 

In het interview in De Tijd uit 1997 vertelt Ilya: “Ik denk dat we leven in een wereld uit evenwicht, een irreversibele wereld, die niet voldoet aan de klassieke wetten van Newton. [...] Dat wat wij de irreversibele fenomenen noemen, is nog maar het topje van de ijsberg. Want dit heeft verregaande implicaties op het sociale, het economische, het ecologische.”

De barensweeën van een nieuwe wereld

We verkeren in de beginfasen van een periode van maatschappelijke en ecologische onevenwichtigheid stelt Ervin László in Het Chaos-punt en concludeert met andere woorden dat ‘we ons bevinden in een cruciaal beslissingsvenster’.

Ervin schrijft: dat als een samenleving de grenzen van haar stabiliteit bereikt en vlak voor het chaospunt staat zij supergevoelig en ontvankelijk wordt voor kleine fluctuaties zoals veranderingen in waarden, overtuigingen en aspiraties.

Kleine en zogenaamd onbelangrijke acties en initiatieven plaveien de weg naar dat kritieke chaos-punt waarop het systeem de ene of de andere kant opvalt. 

Dat is geen lukraak verlopend proces, het is ook niet vooraf bepaald. Het is een systeemproces dat zich gericht laat sturen.

Ervin László stelt in Het Chaos-punt dan ook dat ‘we momenteel een transformatieperiode beleven met barensweeën waaruit een nieuwe wereld wordt geboren. 

Hij schrijft: ‘Ons tijdsgewricht is van beslissende betekenis. Een beslissingsvenster van ongekende vrijheid om onze eigen lotsbestemming te kiezen’. 

Als consument en klant, als belastingbetaler en kiezer, en als publieke opinie kunnen wij door actie en initiatief die fluctuaties creëren die het naderende chaospunt kunnen laten omslaan richting vrede, opbouw en duurzaamheid. 

Als we ons ervan bewust zijn dat deze macht ons is gegeven en we de wil en de wijsheid hebben die nodig zijn om haar uit te oefenen, worden wij meesters van ons eigen lot’.

Op de drempel van een nieuwe tijd

In tijden van chaos en verandering is het niet zozeer de wetenschap of de techniek, noch de politiek of de kerk die ons kan redden, maar veeleer de creatieve kracht van mythen en verhalen, meent Ton van der Kroon, die een van de voortrekkers van het mannenwerk in Nederland is.

In De Terugkeer van de Koning dat inmiddels zes vertalingen heeft, waaronder het Arabisch en het Hebreeuws, geeft hij dan ook gebaseerd op koningsverhalen uit de westerse mythologie en cultuur inzicht in het roerige proces waar we op dit moment als individu en collectief doorheen gaan. Verhalen die ons vertellen over onze diepste wensen en angsten, en die ons herinneren aan wie we in werkelijkheid zijn.

Net als Ervin László en Marilyn Ferguson schrijft ook Ton van der Kroon dat we ons op de drempel van een nieuwe tijd bevinden. Deze grote transformatie roept volgens hem veel angsten, pijn en verwarring op. 

Bestaande structuren, de oude orde zoals transitieprofessor Jan Rotmans ze noemt, willen koste wat het kost hun identiteit en macht behouden. Die overlevingsstrijd is volgens Ton van der Kroon zichtbaar in godsdiensten, naties, politieke partijen, bedrijven, families, instanties, relaties en onszelf. 

Hij schrijft ook waarom: uit angst om te sterven en opnieuw geboren te worden. Aan de andere kant ziet hij ook ‘de voorvechters van het nieuwe: diegenen die intuïtief aanvoelen wat er nodig is om het proces van loslaten en sterven te laten plaatsvinden’. 

Eveneens verwijzend naar Ilya Prigogine zegt Ton van der Kroon dat de chaos eerst naar zijn meest extreme vorm zoekt om dan naar een geheel nieuwe orde met nieuwe rollen te gaan. Rollen waar we volgens hem mee zullen moeten worstelen. Omdat ze onbekend terrein zijn. Omdat ze indruisen tegen al onze vaste codes en moraal. 

Maar we zijn volgens hem te lang bezig geweest met zaken die er niet toe doen, met ellenlange vergaderingen die nergens toe leiden. Met beleidsplannen die levenloos zijn. En hij pleit ervoor om die zaken overboord te gooien. Om voor een frisse wind de ramen open te gooien.

Durf

Van der Kroon pleit voor durf: ‘Klamp je niet vast aan de schijnzekerheden van het leven. Durf, laat je vallen. De enige zekerheid is het leven zelf. Durf ‘nee’ zeggen tegen dingen die niet kloppen. Die niet goed voelen. Durf uit de sociale codes te breken. 

We hebben geleerd om dat niet te doen en het is dus niet gemakkelijk. Je kunt vrienden verliezen, conflicten creëren, regels overtreden, maar weet dat er ook andere wetten zijn, die van het hart, het leven en de natuur. Wetten die we vergeten zijn’.

Hij doet in en met De Terugkeer van de Koning een nadrukkelijke oproep aan mannen om hun werkelijke plek in te nemen en om niet vanuit hun hoofd of buik, maar vanuit hun hart te gaan leven. 

Daarbij vraagt hij een afspraak te maken: ‘Laten we met elkaar afspreken dat we degene die het lef heeft om dat te doen niet tackelen en onderuithalen, omdat we zelf nog angstig zijn voor de verandering. 

Niemand weet hoe het precies moet en waar we heen gaan, maar laten we onszelf toestaan om te zoeken en fouten te maken. Dat is de enige manier waarop we kunnen leren en vooruitkomen. 

Er vinden grote veranderingen plaats in de wereld en in het bewustzijn  van mensen, laten we daar ieder op onze eigen manier een steentje aan bijdragen’.

Die steentjes kunnen kleine fluctuaties veroorzaken die, als zij een kritische omvang bereiken, de maatschappij naar een nieuw gemiddelde drijven.

Over Re-story

Het is met Re-story dat Geert Degrande en ik een steentje willen bijdragen. Hoe klein ons idee om met Re-story de verhalen die ons vormen te (her)schrijven op zichzelf ook lijkt, het kan heel wat impact hebben. Het kan ertoe bijdragen dat kleine fluctuaties een kritische omvang bereiken. Impact journalistiek noemen wij dat.

Als Geert en ik na de crowdfundingcampagne die 2 maart 2020 start Re-story in het voorjaar officieel launchen, wil ik de mensen uit het verhaal hierboven opzoeken en interviewen. 

Voor Marilyn Ferguson en Ilya Prigogine zal dat helaas niet meer lukken, zij zijn niet meer onder ons. Maar Isabelle Stengers die samen met Ilya het boek Orde uit chaos schreef, staat naast Ervin Laszlo, Ton van der Kroon en Elvira van Rijn bovenaan mijn lijst ‘te interviewen’. En omdat Geert perfect Frans spreekt en schrijft, zullen ook de collapsologen zeker en vast nog nader worden beluisterd. 

Wil je op de hoogte blijven van de Re-stories die Geert en ik schrijven, schrijf je dan hier in op onze nieuwsbrief.

Rest mij jou een mooie zonnewende, kerst en een fantastisch 2020 te wensen.
Laten we samen een verschil maken!