Door zich te verdiepen in het werk van Spinoza besefte Tinneke Beeckman dat er door zijn zogenaamde cynisme eigenlijk een verkeerde perceptie bestaat over Machiavelli en dat hij eigenlijk een geniale politieke denker uit de renaissance is en een passionele liefhebber van vrijheid. Machiavelli zette zich met veel lef af tegen het bestaande systeem van die tijd om nieuwe ideeën te lanceren en te handelen. Daarom is hij volgens haar bij uitstek een denker voor een wereld in crisis. Stof genoeg voor een goed gesprek met de filosofe over Machiavelli, zelfgenoegzaamheid, ongeduld, succes en verdienste, de rol van media en jongeren als hoop voor de toekomst: “We moeten ook onze hoop op die jongeren blijven vestigen en hen vooral aanmoedigen om kritisch te blijven denken en het lef te hebben paden in te slaan waarvan ze niet weten naar waar ze hen zullen leiden. Machiavelli heeft het hen alvast voor gedaan.”

Tinneke Beeckman promoveerde in de moraalwetenschappen aan de VUB en deed een aanvullende masteropleiding filosofie aan de ULB. Tussen 2003 en 2012 was ze postdoctoraal onderzoeker aan de VUB en was ze er wetenschappelijk coördinator van het centrum voor de studie van de verlichting en het hedendaagse humanisme. Ze is ook schrijfster en columniste en komt regelmatig aan het woord in programma’s als Terzake en De Afspraak.

Net voor bekend raakte dat ze ook lid wordt van de commissie van experts die onder leiding van professor Emmanuel Gerard zal werken aan een Vlaamse canon, ging ik bij haar op de koffie voor een gesprek naar aanleiding van haar nieuwe boek Machiavelli’s lef. 

🎧 Luisteren

Je kunt dit verhaal ook beluisteren, via de playbutton hieronder op Soundcloud. Of hier op Spotify.

Een denker voor de wereld in crisis 

“Hij heeft onterecht een slechte reputatie omdat hij met de uitspraak ‘het doel heiligt de middelen’ wordt vereenzelvigd. Maar er is vandaag meer dan ooit nood aan denkers zoals hij”, zegt ze overtuigend. “Zijn gedachtegoed is ontzettend modern.”

Door zich te verdiepen in het werk van Spinoza besefte Tinneke Beeckman dat er door zijn zogenaamde cynisme eigenlijk een verkeerde perceptie bestaat over Machiavelli en dat hij eigenlijk een geniale politieke denker uit de renaissance is en een  passionele liefhebber van vrijheid.

“Hij zette zich met veel lef af tegen het bestaande systeem van die tijd om nieuwe ideeën te lanceren en te handelen. Daarom is hij bij uitstek een denker voor een wereld in crisis. Ik probeer in mijn boek een licht te werpen op zijn inzichten die volgens mij ook vandaag van grote waarde kunnen zijn. 

Hij hield leiders en burgers een spiegel voor: wat betekenen macht, moed, gezag en burgerschap? En wanneer leef je echt in vrijheid? We kunnen die vragen en zijn antwoorden heel sterk betrekken op de actualiteit van vandaag.”  

“In de jaren negentig was ik er ook nog van overtuigd dat de manier waarop we aan het handelen waren tot meer vrijheid, meer democratie en een betere wereld zouden leiden.

Maar gaandeweg hebben diverse gebeurtenissen deuken geslagen in die overtuiging. Bij alles wat ik bij het schrijven van het boek over Machiavelli las, had ik het gevoel dat hij eigenlijk tegen ons praat in de context waarin we vandaag leven.”

Niets is vanzelfsprekend, niets is verworven 

Eén van de belangrijke lessen van Machiavelli is volgens Tinneke Beeckman dat hij erop wijst dat alles voortdurend in beweging is:  “De coronacrisis heeft onze ogen geopend. We hebben met zijn allen kunnen vaststellen hoe een klein virus een enorme schokgolf door de wereld heeft gejaagd. Daarbij is het belangrijk het nieuwe te denken, en het vanzelfsprekende achter te laten.

Dat deed Machiavelli tijdens de Italiaanse renaissance. Hij gaf aan een ander pad te willen inslaan.

Ik bewonder echt het lef die hij had om de dingen in vraag te stellen. Vandaar ook de titel van het boek natuurlijk. Machiavelli’s lef en moed is ook vandaag nodig om er ons voortdurend van bewust te zijn dat de dingen waarvan we denken dat ze vanzelfsprekend zijn, dat eigenlijk helemaal niet zijn.” (Lees hier op Re-story mijn interview met Leo van de Voorts pleidooi voor moed bij beleidsmakers en ondernemers)

Zelfgenoegzaamheid is gevaarlijke valkuil

Als ik Tinneke Beeckman vraag wanneer voor haar het besef groeide dat we ons te weinig bewust zijn van het feit dat niets een vaststaand gegeven is, verwijst ze naar de financiële crisis van 2008.

“Vaak hoor je dat de terreuraanslagen van 2001 een kantelpunt zijn geweest in de moderne geschiedenis. Maar de financiële crisis is nog belangrijker. Die toonde dat ook een bank als Lehman Brothers failliet kon gaan, wat het begin was van een omwenteling.

Vele schijnbaar ondenkbare gebeurtenissen van de laatste jaren, zoals de verkiezingsoverwinning van Donald Trump, de uitslag van het Brexitreferendum en het feit dat we zoveel cynische leiders hebben zien opstaan, hebben hier mee te maken.

Alles verandert. Wat onmogelijk lijkt, kan toch gebeuren. Machiavelli gebruikt daarvoor het beeld van Fortuna, een blinde natuurkracht die mensen confronteert met onverwachte dingen. 

Machiavelli had in zijn tijd al oog voor wat Nassim Nicholas Taleb in zijn gelijknamige boek De zwarte zwaan heeft genoemd. Hij wees op het gevaar van zelfgenoegzaamheid en succes. Maar hij heeft ook aangegeven dat net die totaal onverwachte gebeurtenissen een kans bieden om zich niet te laten verlammen en om zaken te veranderen en iets nieuws te proberen.

Als er door onverwachte gebeurtenissen nieuwe noden ontstaan kan dat mensen ook wakker schudden. Maar daarvoor is dus wel een groot bewustzijn nodig dat we eigenlijk geen rechten hebben. Mensen klagen nu over de coronamaatregelen omdat ze vinden dat ze het recht hebben om het vliegtuig te nemen voor een shortski of een vakantie in de Caraïben. Maar dat is geen recht.

We hebben als mens enkel de kans om te proberen dingen mogelijk te maken. En dat moeten we in een steeds veranderende context altijd opnieuw proberen. Dat klinkt misschien hard, maar volgens mij werkt het ook bevrijdend. Je kan immers ook de focus leggen op het proberen om dingen anders te doen. En daar hebben we vandaag heel hard nood aan.”

Heel veel ongeduld 

In alles waarover Tinneke Beeckman reflecteert weerklinkt een luid pleidooi voor meer nederigheid en bescheidenheid in de westerse cultuur. “We zijn in het westen ongelooflijk ongeduldig geworden. Van alles willen we meteen resultaten zien.

In het oosten is het veel vanzelfsprekender om op lange termijn te kijken. Men beseft er beter dan bij ons dat het belangrijk is om wat geduld aan de dag te leggen vooraleer je vruchten van iets kan plukken. Dat is een les uit de natuur die we in het westen vergeten lijken. 

Vandaar ook de weerstand tegen de verplichting om een mondkapje te dragen en tegen de lockdownmaatregelen. Terwijl die beperkt zijn in de tijd.

Mensen uit vroegere generaties én mensen die nu vaak vreselijke oorlogsomstandigheden moeten trotseren, zouden meteen tekenen als ze slechts de ‘ontberingen’ moeten ondergaan waarover velen van ons nu steen en been klagen. Ik denk wel dat dit besef gaandeweg zal toenemen.”

Succes en verdienste 

Naast ongeduld is ook onze kijk op succes en verdienste volgens Tinneke helemaal scheef gegroeid. “Voor het eerst in de geschiedenis zien we dat mensen wereldwijd enorm succesrijk en beroemd kunnen zijn zonder ook maar iemand kan zeggen wat hun verdienste is.

Ik denk bijvoorbeeld aan figuren zoals Kim Kardashian. Ook in de politiek zien we dat wie het luidst kan roepen soms het meest succes behaalt. Er is geen graadmeter meer voor deugd, voor autoriteit of verdienste. Dat is best verontrustend.

In andere tijden, zoals die van Machiavelli, maar ook later, was beroemdheid en faam toch verbonden met verdienste, met creativiteit of met inzichten die echt iets betekenden voor de mensheid. ‘Gloria’ - roem - heeft met ‘virtù’ - deugd en inzet - te maken.  

Tegelijk is er een ander fenomeen: veel mensen zetten zich keihard in voor anderen, maar krijgen weinig erkenning. Dat werkt enorm demotiverend. We hebben bijvoorbeeld tijdens de pandemie ervaren hoe nuttig sommige groepen zijn: de verplegers, de postbodes, de chauffeurs, de vuilnisophalers.

Die mensen houden eigenlijk al heel het jaar de boel draaiende en krijgen daar veel te weinig schouderklopjes voor, laat staan dat ze er ook voldoende financieel voor beloond worden. 

We zijn aanbeland in een bij uitstek narcistisch tijdperk waarin de wereld ten dienste lijkt te staan van het eigen ik. In die mate zelfs dat er vaak zelfs geen respect meer is voor waarheid en waarachtigheid. Zelfs niet in de politiek, waar we zien dat de tenoren heel goed blijken in campagne voeren, maar teleurstellen zodra ze een langetermijnbeleid moeten uitstippelen en uitvoeren. Dat moet veranderen, want dit is niet meer houdbaar.”

Begrijpen zonder te oordelen 

Ook de toenemende polarisatie is een thema dat Tinneke Beeckman als filosofe die heel erg bezig is met politiek en macht na aan het hart ligt.

En ze wijst erop dat media een belangrijke rol kunnen spelen om daar tegengewicht aan te bieden: “Er is, zoals Machiavelli ook aangaf, altijd een conflict tussen de elite die machtsposities bezet, en de anderen. Media zouden duidelijker moeten berichten over de perspectieven van beiden. Mensen leren kijken door de bril van anderen, zonder op oordelende of veroordelende toon te spreken.

Dat iemand als Donald Trump na vier jaar presidentschap niet radicaal afgestraft werd door de Amerikaanse kiezer, zou media toch moeten aanzetten om op zoek te gaan naar de verhalen van zijn kiezers. Waarom blijven ze blind geloven in een man die de leugen tot het hoogste goed lijkt te hebben verheven?

Die vragen blijven stellen zonder te oordelen en proberen oog te hebben voor ieders perspectief is wat media en ook academici zouden moeten blijven doen. Maar de structuren waarin die zitten, zetten vaak een rem op het vrije denken en handelen. Ik ervaar nu ook dat ik vrijer ben en minder last heb van impliciete sociale druk dan toen ik nog aan de universiteit verbonden was.”

Hoop op jongeren   

Op mijn vraag of ze optimistisch is over de toekomst, geeft ze een dubbel antwoord: “Voor mijn gezin en voor mezelf wel” geeft ze aan.

“Maar omdat er zoveel tegelijk op ons afkomt, met het coronavirus, de klimaatcrisis, de terreurdreiging, de massamigratie, de enorme psychologische problemen waar mensen mee kampen, het feit dat ze zodanig afgestompt geraken dat ze de grootste complottheorieën beginnen te geloven, overvalt me wel eens een zekere vorm van moedeloosheid.

Ik denk vooral dat we ons mensbeeld moeten veranderen. Mensen die niet in het stramien willen lopen van ‘hard genoeg werken, dan word je rijk en kan je het maken’ worden bestempeld als mislukkelingen.

Voor veel mensen ligt die lat veel te hoog, gewoon omdat de gangbare gedachte is, dat dit het parcours is dat iedereen moet volgen. Je moet carrière maken, maar je moet ook het perfecte gezin en de perfecte relatie hebben, gezond leven, de laatste ophefmakende roman gelezen hebben, enzovoort.

Er lijkt maar één criterium te bestaan voor een gelukkig bestaan en de lat ligt daarbij zo hoog dat er geen ruimte meer is om ook aan het geluk van anderen te denken, terwijl honderden studies aangeven dat anderen gelukkig of blij maken ook datgene is wat ons als mens zelf het gelukkigst maakt.” 

Wat wel hoopgevend is, is dat steeds meer jongeren door hebben wat er met de wereld aan de hand is, en dat ze er ook naar handelen.

We moeten ook onze hoop op die jongeren blijven vestigen en hen vooral aanmoedigen om kritisch te blijven denken en het lef te hebben paden in te slaan waarvan ze niet weten naar waar ze hen zullen leiden. Machiavelli heeft het hen alvast voor gedaan.”