Hans Schmidt is als leraar, directeur en pedagogisch begeleider al 45 jaar bezig met onderwijsvernieuwing. Hij stichtte ook de Gentse muziekbasisschool Melopee. Hij is auteur van verschillende boeken waaronder School? LeerKazerne of leerThuis en Is Ons Onderwijs Gebuisd?. Momenteel schrijft hij aan een boek over kunsteducatie in het reguliere onderwijs. In dit verhaal op Re-story wil hij graag de in zijn ogen té grote alarmsignalen bij de leerachterstand die kinderen en jongeren door de coronacrisis zouden oplopen relativeren. “Het zou wel eens kunnen dat ‘het zich moeten beperken tot het essentiële’ de grondigheid ten goede komt en dus meer garanties biedt op later succes. Hoger geraak je pas als je verdiept.”

In het debat over het al dan niet sluiten van de scholen om de strijd tegen het virus aan te gaan, gaat het vaak over leerachterstand. Die vraag is begrijpelijk en verontrust.

Daarom wil ik graag even bij die leerachterstand stilstaan om de in mijn ogen té grote alarmsignalen te relativeren. Ik doe dit vooral vanuit mijn jarenlange ervaring in het basisonderwijs, maar wat ik bespreek, geldt net zo goed voor jongeren in het secundair onderwijs.

Leerachterstand is een relatief begrip dat voor een groot deel door de structuur van ons onderwijssysteem gecreëerd wordt. Het overgrote deel van de leerkrachten denkt dat ze verplicht zijn - en in veel scholen wordt dat ook strikt van hen gevraagd - leerstof X binnen tijd Y aan te brengen. Alsof de school een bedrijf is en de leerstof een product dat op tijd geleverd moet worden.

Het zijn dan ook vooral deze scholen én leerkrachten, voor wie de handboeken de bijbel zijn en de agenda in vele gevallen elk jaar een doorslag is van het vorige, die vandaag in de problemen komen. Ze vrezen dat ze, als ze met de leerlingen de vooropgestelde deadlines niet halen, een niet meer in te halen leerachterstand zullen creëren. Een dergelijke geprogrammeerde onderwijsaanpak legt een onnodige stress op de schouders van de leerkrachten en kinderen, jongeren en hun ouders.

School is levend organisme

Maar scholen zijn geen voorgeprogrammeerd instituten die door van bovenaf opgelegde strikte regels in een keurslijf gewrongen zitten. Scholen hebben juist veel meer vrijheid dan vaak gedacht.

De inspectie onderzoekt enkel of de school de eindtermen bereikt en hoe ze dat doet, maar zeker niet of alle lessen van elk handboek strikt binnen een vooraf bepaald tijdsschema worden afgewerkt.

Scholen waarin ontwikkelingsgericht gewerkt wordt - en dat zijn er gelukkig steeds meer - tonen hoe je zonder de leerstof én de kinderen op voorhand strikt te programmeren de eindtermen bereikt. 

Ook wie al langer in het veld staat, weet dat leerplannen omslachtig zijn en dat strikt alle handboeken volgen praktisch onhaalbaar is. De bestemming - de eindtermen - is duidelijk. De weg ernaartoe en de snelheid waarmee wordt door de school én vooral door de leerkrachten zelf bepaald.

Deze leerkrachten - en dat is in de huidige coronacrisis van groot belang - slagen er perfect in hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden. Ze beseffen vooral dat de context waarin ze onderwijzen, de mogelijkheden van hun leerlingen en hun eigen ervaring meer bepalen wat essentieel is voor de leerlingen dan om het even welk vooraf geschreven script. Ze weten dat niet veelheid, maar grondigheid de sleutel tot leerwinst is.

Nood breekt wetten

Of men het wil of niet, in de huidige corona-omstandigheden zullen alle leerkrachten met de handboeken en de leerplannen in de aanslag rond de tafel moeten gaan zitten om samen te bepalen wat de basics zijn en welke items geskipt kunnen worden. Nood breekt wetten. Men zal moeten amputeren en dat is echt geen synoniem van ‘minder toekomstkansen geven’.

Laat me dit duidelijk maken met twee verhalen die tonen dat de coronacrisis lang niet de enige is en dat er in nood zeer doordachte oplossingen gevonden worden. Ze illustreren, en dat is vooral wat ik wil meegeven, welke mogelijkheden er zijn om zelfs in het worstcasescenario niet over de zo gevreesde leerachterstand te panikeren.  

Leerplan van meer dan honderd pagina’s teruggebracht tot driekwart van een A4-tje
In een Gentse stadsschool maak ik in een vergadering mee dat de juf in haar leefgroep van het eerste en tweede leerjaar veel sociaal arme en taalzwakke leerlingen heeft. Ze slaakt een noodkreet: “Ik kan er nooit in slagen om met mijn leerlingen alles wat in ons handboek wiskunde staat te bereiken”. 

De directeur die de eindtermen en de leerplannen zeer grondig kent, vraagt haar om een A4-blad en een balpen. Hij zegt: “Ik zal de basics opschrijven die jij jouw kinderen voor getallenkennis, bewerkingen, metend rekenen en vormleer moet bijbrengen”. 

Hij geeft het blad aan de juf en zegt: “Alles wat nodig is om jouw kinderen probleemloos in de tweede graad te laten starten is hier samengevat.” Hij heeft het leerplan van meer dan honderd pagina’s teruggebracht tot driekwart van een A4-tje.

Daarmee heeft hij er niet alleen voor gezorgd dat de juf langer kan stilstaan bij de basics, maar vooral dat de opdracht voor haar en voor de leerlingen haalbaar is. En het heeft gewerkt. Vijf jaar later bij de centrale OVSG-toetsen aan het einde van het zesde leerjaar blijkt dat deze groep niet uit de boot valt. 

Eerste Wereldoorlog
Het tweede verhaal dateert uit de Eerste Wereldoorlog. Mijn grootvader, onderwijzer, vlucht met zijn gezin naar Epannes in Frankrijk. Hij krijgt er een leegstaand kasteeltje toegewezen om er de kinderen van de gevluchte Vlamingen te onderwijzen. 

Hoe begin je daaraan? Mijn grootvader geeft zijn zestienjarige en zeer begaafde dochter Paula opdracht les te geven aan de kinderen van het eerste leerjaar. “Zorg dat ze vlot kunnen lezen én schrijven; dat ze inzicht hebben in de getallen van 1 tot 20 en de basisbewerkingen met die getallen onder de knie hebben. Voor de rest vertel je boeiend over alles wat er in de omgeving te zien is”, zegt hij tegen haar. 

Hijzelf heeft een klas unique met kinderen van het tweede tot het achtste leerjaar met op een bepaald moment 102 leerlingen in zijn klas. Ook hij beperkt zich tot de basics. Projectwerking, stevige differentiatie en leerlingen die elkaar helpen dringen zich op. Ook hij vertelt boeiend over wat er in de omgeving te zien is. Echt werkelijkheidsonderricht dus. 

Als ze na vier jaar naar Elverdinge terugkeren, kunnen de leerlingen die gaan werken vlot lezen, schrijven en rekenen. Zij die naar het secundair onderwijs gaan, kennen geen problemen. 

De allerbelangrijkste basics zijn tenslotte toch vooral ‘logisch leren denken’ en ‘sterk leren communiceren’. Wie deze transfereerbare competenties met zijn leerlingen ontwikkelt binnen de items of de projecten die aangeboden worden, bereikt met hen wat bereikt moet worden. 

Leerkrachten de sleutel geven

Om de huidige door corona veroorzaakte situatie te managen worden scholen en leerkrachten nu ook vooral op die allerbelangrijkste basics aangesproken: logisch denken en sterk communiceren.

Ik blijf geloven dat de leerkrachten zelf het best kunnen beoordelen wat haalbaar is. Geef hen de sleutel in handen; geef ze al het vertrouwen dat ze verdienen en verstik ze vooral niet met cijfers, rankings, testen en toetsen. 

Ze zullen zich moeten beperken tot de stappen die gezet kúnnen worden en in voortdurend onderling overleg met de collega’s communiceren waar ze wel en niet in geslaagd zijn.

Als iedereen een stukje uit zijn traditioneel patroon knipt en het opvult met wat zijn voorganger niet kon behandelen, zal de leerachterstand - deze die er wel toe doet! - snel weggewerkt zijn. 

En ja … het zou wel eens kunnen dat ‘het zich moeten beperken tot het essentiële’ de grondigheid ten goede komt en dus meer garanties biedt op later succes. Hoger geraak je pas als je verdiept.

Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …

Wij meten niet hoeveel mensen dit verhaal lezen, dat is niet zo relevant. Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met jou doen!

Hoe doet Hans jou naar leerachterstand kijken of misschien beter nog naar leerwinst?