Het internet zou ons informeren en empoweren was de belofte. Door technologie kon je onafhankelijkheid bereiken. Maar wat begon als een bezielende droom om de mensheid te verenigen in een transcendent netwerk is de basis geworden van monopolistisch gedrag van enkele techgiganten. Hun controletechnieken en gedragsbeïnvloeding vormen de kern van het beklijvende kritisch artistiek (beeld)verhaal van beeldend kunstenaar en psycholoog Jos Jansen. Het is prachtig hoe hij met schoonheid zichtbaar maakt wat onzichtbaar is en daarmee de bespiegelende rol opneemt om je te informeren en empoweren.

Beeldend kunstenaar Jos Jansen heeft met This is Not about Pigeons: Hades and the rise of the platforms. (The Eriskay Connection, 2021) een beklijvend kunstboek gemaakt. Het houdt je op een prachtige manier een spiegel voor.

Het feit dat Jansen ook een master in psychologie heeft, maakt het boek extra interessant. Zo grijpt hij terug naar de duivenexperimenten die Dr. B.F. Skinner in de jaren zeventig van de vorige eeuw deed en vertaalt die in de ‘Pigeon Dialogues’ aan het slot van het boek naar de actualiteit van vandaag.

Twee korte fragmenten uit die dialogen::

De vogel is al geconditioneerd om te eten wanneer het tijdschrift ritselt en het licht knippert. Nu kijken we nog een beetje naar het gedrag van de duif. Hij doet niet iets in het bijzonder zie je. Maar ik ga proberen om het iets te laten doen.

“Er is een scala aan mensen in de app. En het is zo gemakkelijk om volgende, volgende, volgende te zeggen, omdat veel van hen gebreken hebben. Maar je hoopt dat de volgende geen gebrek heeft.”

De linkerkolom is gebaseerd op een historische opname van Dr. B.F. Skinner over het vormen van het gedrag van duiven.
De rechterkolom is gebaseerd op en geïnspireerd door Thank U, Next, Why Online Dating is Toxic en Why You Can't Get Enough of Tinder. 

Stel dat ik een gedragsverandering wil vormgeven, dan wacht ik gewoon op een deel van dat gedrag en versterk dan die beweging. Wat je dan ziet, is dat het effect er onmiddellijk is.

“Mensen waren zo bang. Ze kregen zelfs disciplinaire straffen als ze naar het toilet gingen. De productiviteitstargets lagen zo hoog dat medewerkers bang waren om naar het toilet te gaan.”

De linkerkolom is gebaseerd op een historische opname van Dr. B.F. Skinner over het vormen van het gedrag van duiven.
De rechterkolom is een fragment uit een interview met James Bloodworth over zijn boek Hired, six months undercover in low-wage Britain.

Maar jij bent geen duif, toch?

Hades

Het kunstboek van Jansen bevat ook verwijzingen naar de Griekse mythologie. Samen met broers Zeus en Poseidon was Hades een van de drie machtige goden in de klassieke Griekse mythologie. Hades regeerde de onderwereld en een van zijn speciale krachten was zijn ‘Helm der Duisternis’ die hem onzichtbaar kon maken. 

Hades’ helm is vandaag een spreekwoordelijk begrip voor diegenen die hun ware aard verbergen. Enter de digitale platforms in het boek van Jos Jansen dat met de inktzwarte pagina’s de ‘duistere onderwereld’ van Hades voelbaar maakt. 

Niet dat het boek of dit verhaal een anti-technologie verhaal is. Oh nee. Nieuwe technologieën zijn doorheen de geschiedenis altijd belangrijke drijvers van sociale verandering geweest, schrijft ook Jos Jansen, en ze spelen een cruciale rol in de verschillende industriële revoluties (lees er meer over in het Re-story interview met innovatiedenker Carlota Perez die vaststelde dat technologisch-economische conjunctuurgolven volgens een vast patroon verlopen) en het scheppen van onze huidige moderne samenleving.  

En de ene technologie is disruptiever dan de andere. Zo hebben bijvoorbeeld de drukpers, de stoommachine, elektriciteit en auto’s niet alleen een industrie op haar kop gezet maar in veel bredere zin een sociale transitie in gang gezet.

Een disruptieve technologie van meer recente datum is de revolutionaire innovatie in bigdata-algoritmes die de drijver is van de digitale platformeconomie met platformen als Google, Facebook, Tinder, Amazon en Uber. 

Het aanvankelijk aantrekkelijke en vrij idealistische idee van peer-to-peer transacties waarop deze platformen zijn gestoeld, heeft inmiddels plaatsgemaakt voor gerichtheid op gigantisch financieel gewin.

En zo is uit de idealistische vrije wereld die het internet ooit bood een concept ontstaan dat we ‘gig economie’ noemen. Waarbij platformen als Uber en Deliveroo als gezichtsloze bazen heersen over hun chauffeurs en bezorgers. 

Uit onderzoek blijkt dat deze platformen specifieke controletechnieken gebruiken om het gedrag en de keuzes van hun chauffeurs en bezorgers te beïnvloeden en te manipuleren om hun eigen winst te maximaliseren.

Die controletechnieken en gedragsbeïnvloeding vormen de kern van het  kritisch artistiek (beeld)verhaal van Jos Jansen. 

Vanuit zijn achtergrond als psycholoog licht hij toe, maar laat hij met zijn beelden vooral voelen hoe de digitale platformen Uber, Amazon, Tinder en Airbnb met hun onzichtbare Hades-achtige algoritmen sociale structuren en menselijk gedrag drastisch hebben veranderd en een geheel nieuwe betekenis hebben gegeven aan begrippen als: werk, dienstverband, dating en toerisme. 

Wat Jansen fascineert en wil begrijpen, is waar de grenzen van de mens liggen, met name in relatie tot technologie, wetenschap en natuur: beheersen wij de technologie nog of beheerst de technologie ons?

Radical behaviourism

De invasieve natuur van de algoritmes die door de digitale platformen worden gebruikt, zijn ontleend aan de extreem verslavende mechanismen van de game-industrie. 

Die mechanismen zijn op hun beurt dan weer geënt op de principes van het ‘radical behavourism’ waar Dr. Burrhus Frederic Skinner baanbrekend onderzoek naar verrichte. Hij bestudeerde de effecten van beloning en bekrachtiging door leerexperimenten uit te voeren met duiven en ratten.

Skinner beïnvloedde daarmee destijds een hele generatie psychologen. Meer recent heeft zijn gedachtegoed grote impact op game-designers en algoritme-ontwikkelaars.

Convenience is wat deze designers en ontwikkelaars ons bieden op datingapps, thuisbezorgdiensten en bij het boeken van een taxi of vakantieverblijf.

Jansen visualiseert het klikken, tikken, samenknijpen en vegen mooi met de door onze vingers gecreëerde choreografieën op mobiele toestellen.

Gedragsbeïnvloeding

Een van Skinners belangrijkste conclusies was dat het schema waarmee bepaald gedrag wordt bekrachtigd een verregaande invloed had op het vormgeven van het gewenste gedrag: gedrag dat werd bekrachtigd, werd vaak herhaald en versterkt, gedrag dat niet werd bekrachtigd verdween.

Dat zie je heel sterk terug in de datingapp Tinder, schrijft Jansen in This Is Not About Pigeons : “Tinder heeft een spel gemaakt van het datingproces. Het is niet alleen een manier om een ​​date te vinden, het is een doel op zich. 

Tinders algoritmes zijn grotendeels gebaseerd op de theorie van B.F. Skinner van het 'intermitterende versterkingsschema', wat betekent dat potentiële dates willekeurig worden gespreid, zodat gebruikers niet te gefrustreerd of al te gelukkig worden. 

Die constante evenwichtsoefening zorgt ervoor dat gebruikers in de app blijven, zelfs in die mate dat het kan evolueren tot een verslaving en dat soms zelfs bepaalde gebieden in de hersenen fysiek worden aangetast.”

Dat is uiteraard de bedoeling, aangezien Tinders businessmodel is gebaseerd op betaalde premium features en de verkoop van persoonlijke data van gebruikers.

Een portret van je ziel

Zo deed This Is Not About Pigeons me ook terugdenken aan het boek Ontzielde wereld van The Atlantic-journalist Franklin Foer. dat een diepe indruk op me maakte en waarover ik eerder voor Bloovi een artikel schreef.

“Er is een oorlog gaande om je aandacht,” zei Franklin destijds tijdens een lezing in Brussel, “en het meest waardevolle dat je als mens bezit, is je aandacht. Die aandacht is echter ook de meest waardevolle commodity voor de bedrijven die jouw aandacht proberen te kapen. Ze doen er alles voor.”

Facebook is daar volgens hem het beste voorbeeld van: “Facebook verzamelt een ultiem intiem portret van jou en gebruikt het om je aandacht vast te houden. Facebook is een feedbackloop die op basis van je geschiedenis probeert te voorspellen wat het volgende is dat je wil. Ze weten wat je pleziert en wat je beangstigt en geven je wat je wil.”

Daar heb je het weer: convenience.

Het is door die convenience ook niet moeilijk bewondering te hebben voor deze bedrijven, en hun uitvindingen die ons leven vaak oneindig veel makkelijker maken. 

Maar de tech-bedrijven vernietigen hiermee iets kostbaars: onze mogelijkheid tot bespiegeling. Ze hebben een wereld geschapen waarin we voortdurend worden bekeken en altijd worden afgeleid. 

Door onze data te verzamelen hebben deze tech-bedrijven een portret van onze ziel gemaakt, dat ze gebruiken om massagedrag (en steeds meer ook individueel gedrag) ongezien te sturen en zo hun financiële belangen te dienen.

Het is prachtig hoe Jos Jansen in This is not about pigeons juist zichtbaar maakt wat onzichtbaar is en daarmee die bespiegelende rol opneemt. Waar Franklin Foer zoals een onderzoeksjournalist betaamt, je van alle informatie voorziet, duwt Jos Jansen het je recht in je gezicht. Met schoonheid.

Het kunstboek This is not about pigeons van Jos Jansen is verkrijgbaar bij The Eriskay Connection, een snoepwinkel van kunst- en fotoboeken.
Kijk hier voor meer info en bestellen.

Aanbod voor bedrijven en organisaties

Re-storytelling: zeg het met een verhaal

Wil je voor jouw organisatie of bedrijf met verhalen vertellen wat de kern van jouw bestaan is en hoe je betekenisvol bent voor de toekomst. De toekomst van je bedrijf, je medewerkers, klanten, leveranciers, de samenleving en de planeet?

Wij helpen je graag die verhalen - via interviews, blogs en/of nieuwsbrieven - in de wereld zetten.
Neem voor meer informatie contact op met mischa@re-story.be.