Wat betekent het om voortdurend de uitzondering te zijn? Wat vertellen de huidige regels en verwachtingen in het secundair onderwijs ons over de heersende ideeën over succes? Wat is nodig om werkelijk te leren? En kan een docent meer zijn dan een doorgeefluik van kennis? De Nederlandse theatermaker Lara Staal maakte rond deze vragen bij NTGent een voorstelling met vijf jongeren die in het onderwijs bekendstaan als ‘probleemgeval’. Hun blik houdt ons een spiegel voor. Daarover spraken we met Lara Staal: “Het fenomeen van jongeren die 's avonds op schoolpleintjes hangen heeft me altijd gefascineerd. Ik heb altijd gedacht: als je hen toch eens een keer spreektijd zou geven, wat zeggen ze dan en wat kunnen we daarvan leren?”

We zijn zoveel meer, zegt Lara Staal als ik haar vraag zichzelf voor te stellen. Ze is theatermaker, curator en schrijver. Soms ook onderzoeker en moderator. Ze studeerde theaterpedagogiek, deed de lerarenopleiding en was ook leerkracht. 

🎧 Luisteren

Je kan het interview met Lara Staal ook beluisteren via Soundcloud (hieronder) of in je favoriete podcastapp.

Lara houdt van het spel met woorden. Hoewel ze als kind altijd het advies kreeg iets met haar handen te gaan doen, kwam ze er gaandeweg achter dat ze het heel leuk vindt om na te denken, te analyseren, te observeren,  te schrijven en te beschrijven. 

Lang heeft ze het gevoel gehad dat ze dat niet kon. Ze kan daardoor ook goed invoelen hoe lang je het label van wat je kan en niet kan met je meesleept. En ze heeft geleerd dat het daardoor ook veel langer duurt voordat je snapt wie je eigenlijk bent. 

Dissident

Ze leerde Milo Rau, de artistiek directeur van NTGent, kennen toen ze als programmeur bij Frascati theater in Amsterdam werkte. Ze hadden meteen een klik en toen ze ervoor koos haar eigen pad te gaan, kreeg ze Milo’s vertrouwen om voor NTGent programma’s te ontwikkelen.

Na de reeks De Staat van, waarin ze reflecteert over fundamentele klassieke waarden, gaat ze dit seizoen voor de voorstelling Dissident aan de slag met jongeren die in het onderwijs als een probleemgeval worden gezien.

Het is een beklijvende voorstelling. Ik ging al met mijn twaalfjarige zoon - mijn dissident - naar de try-out kijken. Hij herkende zichzelf in de jongeren, ik herkende hem. Ik herkende ook de ouders die in videoboodschappen tijdens de voorstelling aan het woord komen. En wat zij zeiden, deed de tranen over mijn wangen rollen.

Een paar dagen later op de fiets naar Arca theater in Gent voor het interview met Lara was ik zenuwachtig. Zenuwachtiger dan anders bij een interview. 

Zenuwachtig omdat eigenlijk veel van wat Elke en ik doen - ook met Re-story - voortkomt uit de spiegel die onze dissident thuis ons heeft voorgehouden. Maar onderweg bedacht ik dat Lara vragen naar haar drijfveren om deze voorstelling te maken een goed startpunt zou zijn.

“De jongeren hebben mij ook gevraagd waarom ik deze voorstelling wil maken”, zegt ze. “Ik kan er op twee manieren op antwoorden: vanuit een  maatschappelijk en vanuit een persoonlijk perspectief.”

Fascinatie voor tegendraadsheid

Lara: “Het meer maatschappelijke antwoord is dat ik altijd een fascinatie heb gehad voor tegendraadsheid. Voor mensen die rebelleren, provoceren, vragen stellen en openlijk kritisch durven zijn. 

Waarschijnlijk omdat ik zelf iemand ben geweest die lange tijd vooral in de pas heeft willen lopen, niet heeft willen opvallen, het goed heeft willen doen, aardig gevonden wou worden. 

Ik vind dat zelf een heel oninspirerende eigenschap en daarom heb ik bewondering voor mensen die het moeilijke pad kiezen en heel trouw blijven aan bepaalde gedachten, waarden en overtuigingen. Ook als dat hen niet in dank wordt afgenomen. Of niet meteen tot succes leidt, wat heel vaak het geval is.

Omdat ik Nederlandse ben, volg ik natuurlijk in eerste instantie het Nederlandse nieuws. Na de rellen van een aantal jaar geleden in Zaandam noemde de minister-president de jongeren ‘tuig van de richel’.

Dat was voor mij een heel interessant momentum, omdat het vooral jongeren van kleur waren. Ze terroriseerden de buurt, vernielden bushokjes, waren onbeleefd tegen politieagenten, deden kleine pesterijen naar buurtbewoners.

Ze werden heel hard toegesproken door onze minister-president, terwijl als je het mij vraagt onze minister-president bar weinig doet voor dit soort jongeren.

Maar dat fenomeen van jongeren die 's avonds hangen bij schoolpleintjes heeft me altijd gefascineerd. Ik heb altijd gedacht: als je hen toch eens een keer spreektijd zou geven, wat zeggen ze dan en wat kunnen we daarvan leren?”

Het goede luikje vinden

Lara: “Het meer persoonlijke verhaal is dat ik ben opgegroeid met een dissidente broer. Mijn broer was vanaf heel jong al voortdurend regels aan het bevragen en aan het provoceren. Hij had veel moeite met autoriteit. Hij werd overal van school gegooid en moest dan weer helemaal opnieuw beginnen. 

Hij is een groot voorbeeld voor mij geweest als het gaat om hoe belangrijk het is iemand niet op te geven. Hoe moeilijk het ook is voor ouders dat iemand niet functioneert of niet succesvol is, of althans niet in de betekenis de men aan succes toekent. Hij deed me stilstaan bij de vraag wat het met iemand doet als anderen hem of haar problematisch vinden. 

Bij jongeren zoals mijn broer zit vaak heel veel talent en creativiteit onder, maar je moet het goede luikje weten te vinden. (Net als eerder Stefan Perceval hier zei, wordt bij deze jongeren niet achter de muur gekeken) En dat is makkelijker gezegd dan gedaan want ik heb mijn ouders ook heel erg zien lijden. 

Voor mij is hij een groot voorbeeld van moed en trouw blijven aan jezelf en in het debat over de samenleving en politiek is hij nu een belangrijke stem in het bevragen van hoe we dingen doen.”

Probleemgeval gezocht

Lara Staal liep dus naar eigen zeggen als jong meisje in de pas. Nu kunnen we haar gerust een rebel noemen. Ze maakte de voorstelling Dissident om spreektijd te geven aan jongeren die in het onderwijs als een probleemgeval worden gezien en naar wie weinig tot niet wordt geluisterd. Die jongeren vinden, bleek niet zo’n moeilijke opgave.

Lara: “Er zijn er veel meer dan je denkt. Heel veel jongeren voelen zich ongelukkig in het huidige schoolsysteem. 

Aan de andere kant was het wel heel complex, omdat je ook met een soort dubbelheid werkt. Je zegt: ‘ik wil werken met jongeren die bekendstaan als probleemgeval, maar ik wil ze zelf niet labelen als probleemgeval’.

Dus als je bij een school aanklopt, zeggen ze: ‘wij gaan u niet aanwijzen wie het probleemgeval is, ga zelf maar observeren’. Ik heb dus inderdaad in Vlaamse klassen mogen observeren. 

Het startpunt van de zoektocht was: jongeren die vragen stellen en die niet automatisch volgen wat van hen verwacht wordt. Misschien zijn het soms niet echt vragen en eerder scheldkanonnades, maar het komt op hetzelfde neer: het is een gevoel van ‘nee’, weerstand.

En zo hebben we een vijftiental jongeren geïnterviewd. Op basis van die interviews hebben we zeven jongeren geselecteerd en een week lang met hen gewerkt. Vijf van de zeven hebben we dan uitgenodigd om met ons de voorstelling te maken. 

En selectie klinkt naar en dat is het ook. Ik heb er ook een hekel aan: hoe kan je ook selecteren als je precies het selectieproces bekritiseert. Tegelijk moet je natuurlijk rekening houden met de praktische realiteit. Die is enerzijds financieel: ik vond het belangrijk dat de jongeren betaald werden.

Anderzijds is die realiteit ook durationeel. Een voorstelling duurt negentig minuten en je wil vijf mensen de kans geven om echt contact te maken met het publiek en het publiek zich met hen laten identificeren. Het was niet haalbaar om zeven jongeren dan echt tot hun recht te laten komen. Daarom doen we het met vijf.

Dat was geen eenvoudig proces en het  is ook iets dat we thematiseren in de voorstelling. Een speler die we in eerste instantie niet hadden  geselecteerd hebben we teruggevraagd toen een andere uitviel. 

Hij contempleert daar ook over in de voorstelling: op school ben ik te veel een probleemgeval, bij Dissident ben ik niet probleemgeval genoeg en toen mocht ik ineens terugkomen, want ik was toch een dissident. We proberen in die zin ook kritisch naar onszelf te kijken.”

Voor het eerst ergens bijhoren

Waar ik nieuwsgierig naar ben is of Lara vaak op haar nagels heeft moeten bijten en wat zij heeft geleerd van het maakproces van de voorstelling met de jongeren. Dat nagelbijten viel gek genoeg wel mee, lacht ze. 

Lara: “We werken met jongeren met complexe achtergronden, dus natuurlijk kan je er ook niet vanuit gaan dat die er van het begin tot eind zijn en op tijd komen. Hoe je een voorstelling maakt  met jongeren die geen zin hebben om regels en verwachtingen op te volgen, is een pertinente vraag.

Je hebt vijf einzelgängers die altijd tegen de stroom inzwemmen en ineens een groep moeten vormen of tenminste hetzelfde project dragen en elkaar daarin ondersteunen. 

Dat is best een uitdaging, maar wat heel bijzonder was, is dat zij allemaal een enorm engagement hebben. Wat me heel erg verbaasd heeft, maar ook heel veel vertrouwen heeft gegeven. 

Ze hebben heel sterk het gevoel gehad dat ze voor het eerst konden spreken over waar ze het zo moeilijk mee hebben. En dat ze ook gehoord werden. 

Een van de spelers zegt: ‘ik heb me nooit ergens thuis gevoeld en ik heb nooit de behoefte gehad om me ergens bij aan te sluiten tot dit project. Voor het eerst wilde ik ergens bij horen. Bij een groep die ik niet eens kan benoemen omdat ze zo verschillend zijn. Maar wat we delen is een weerstand tegen school en het helpt ons al zo om daar niet alleen in te zijn en daar samen vorm aan te kunnen geven’. 

En dat maakt het dus ook mogelijk dat jongeren van wie de hele tijd wordt gezegd dat ze een disciplineprobleem hebben hier eigenlijk altijd min of meer op tijd zijn en eigenlijk heel betrouwbaar zijn.”

Dieper maatschappelijk debat

Het basisidee van de voorstelling is dat jongeren lesgeven aan het volwassen publiek en terugspreken. De vijf jongeren, Haroun, Seppe, Siham, Isaac en Eliaz, vertellen over zichzelf en wat school met hen doet, maar ze doen vanuit hun kritiek ook twaalf voorstellen voor veranderingen in het onderwijs. Die voorstellen schreven ze ook op in een brief die ze aan de minister van onderwijs hebben overhandigd.

“Ja, de voorstelling heeft zeker potentie om echt iets te veranderen”, meent Lara. “Dat is afhankelijk van hoe je ernaar luistert en of je het oppakt of niet. 

Ik hoop dat er enorm veel interesse is, omdat ik denk dat we veel te weinig over onderwijs spreken. Wel over corona en het lerarentekort, maar laten we een keer op een ander niveau met elkaar praten. 

Wat is eigenlijk dat soort van Bildungsideaal dat plaatsvindt op school? Waar zijn we jongeren voor aan het klaarstomen en wat is daarin belangrijk? 

Dat diepere maatschappelijke debat wordt volgens mij veel te weinig publiekelijk gevoerd en leerkrachten worden ook bedolven door bureaucratie, management, vergaderingen, regeltjes, resultaten en eindtermen. Het is een harde job waar veel te weinig erkenning voor is.

Ik hoop dat deze voorstelling een soort tijdelijke ontsnapping kan zijn uit die hel die hen eigenlijk heel de tijd afhoudt van waar het echt om gaat: het relationeel uitwisselen over de wereld waarin we leven, onze identiteit en onze zoektocht naar betekenis. 

De voorstelling kan ook een manier zijn voor collega's om weer andere gesprekken met elkaar te voeren. We hebben niet alleen met de jongeren gewerkt, maar parallel ook met het onderwijsveld gesproken en leerkrachten, pedagogen, directeurs en opvoeders geïnterviewd. 

De pedagogen die we hebben gesproken krijgen op de universiteit ruimte voor onderzoek. Zij reizen naar Engeland en naar andere plekken om onderwijssystemen te onderzoeken en te beschrijven.

Maar een leerkracht in het secundair heeft gewoon nul tijd om geïnspireerd te raken en buiten zijn eigen straatje te kijken. Het is al moeilijk om je leerkrachtenbaan met een een gezinsleven te combineren. 

Dat is denk ik heel slecht. Je holt mensen uit en krijgt oververmoeide leerkrachten en oververmoeide leerlingen die samen door die leerplannen moeten zwoegen. Het is een soort machine geworden waarvan je niet meer begrijpt waarom we dat hele circus hebben opgetuigd.”

Tools krijgen om te veranderen

Lara: “Ik moet zeggen dat ik het  heel zorgelijk vind als ik Ben Weyts hoor spreken. Het gaat allemaal over PISA-resultaten en over ‘onze Vlaamse leerlingen presteren niet meer op hetzelfde niveau’. 

Het wordt een soort competitielijstje, maar  je kan dat toch allemaal niet met elkaar vergelijken. We zijn door dat neoliberalisme en uitspraken van Ben Weyts over ‘scholieren gaan de coronacrisis oplossen’ naar een schoolsysteem aan het bewegen dat alleen nog maar op de arbeidsmarkt georiënteerd is.

Iemand, die niet in de voorstelling zit, zei het heel mooi: ‘school  was ooit een manier om je te bevrijden van arbeid. Het was een manier om  kinderen juist niet te laten werken. Ze mochten leren en zich ontwikkelen. Je mocht mens worden’.

Nu moeten jongeren klaargestoomd worden om zo snel mogelijk te gaan werken om zo snel mogelijk een boost te kunnen geven aan de economie. Dat is een extreme verarming van wat onderwijs kan zijn. En daarmee ook van wat een samenleving kan zijn.

Ik denk dat onderwijs zoveel meer kan zijn. Zoveel rijker, zoveel holistischer, zoveel diepgaander. Maar we zijn op de een of andere manier geëvolueerd tot dit systeem en lijken daar al heel lang in vast te zitten. 

En als het over beleid gaat, wordt ook weinig geluisterd naar mensen uit de praktijk, terwijl dat zo fundamenteel is omdat daar zoveel potentie zit.

Als je meer in onderwijs investeert en je het onderwijssysteem veel meer differentieert, meer vrijheid en individuele aandacht geeft, kan je volgens mij een heleboel problemen ondervangen. Of het nu gaat om hart- en vaatziekten, gevoelens van depressie en eenzaamheid of rellende jongeren die bushokjes kapotmaken.

Een van de spelers zegt op een gegeven moment: ‘wij willen niet meer leren over deze wereld, wij willen een andere wereld’. Ik denk dat dat heel belangrijk is: ze willen niet meer leren reproduceren wat er is, ze willen de tools krijgen om te veranderen.

Dat is een heel moeilijke taak voor een leerkracht, maar er zijn leerkrachten - we hebben ze ontmoet en geïnterviewd -  die in staat zijn om dat wel te doen. 

Die vanuit een 'ik leer evenveel van jullie, als jullie van mij' in staat zijn ervoor te zorgen dat jongeren kritisch blijven, weten waar ze informatie moeten halen en hoe ze moeten opereren in deze wereld.”

Samen naar Dissident

Op dinsdag 16 november gaan we met 28 mensen - communityleden, coöperanten en mensen uit het onderwijs - naar de voorstelling Dissident in Arca Theater in Gent. Na afloop hebben w exclusief oor Re-story een nagesprek met de cast. Alle tickets zijn al uitverkocht.

Word deel van de Re-story community en je bent als eerste op de hoogte van onze activiteiten meer info over coöperant en/of communitylid worden.

Je kan je hier nog op de wachtlijst plaatsen. En als er zich veel mensen voor de wachtlijst melden gaan we zien om nog een avond Dissident te organiseren.Met onze verhalen willen we je inspireren, we willen je de inspiratie ook laten ervaren en beleven.

Een vraag voordat je hier vertrekt ...

We horen graag wat de Re-stories die we maken met jou doen? Laat het ons in de comments hieronder weten!