Bruno Latour is in Frankrijk een bekende intellectueel die als één van de vaakst geciteerde onderzoekers baanbrekend werk heeft verricht in het domein van de menswetenschappen. Ook buiten Frankrijk heeft hij naam en faam verworven. Op zijn Wikipediapagina staat dat hij in de Angelsaksische wereld wel eens wordt omschreven als de ‘beroemdste en meest onbegrepen filosoof van Frankrijk’. Bij de promotie van zijn recente boek Où suis-je? deed Bruno Latour een krachtige oproep om het klassieke referentiekader rond het economische denken in vraag te stellen: “We hebben gezien dat het mogelijk is om plots de economie stil te leggen. Waarom zou het dan niet mogelijk zijn om alles opnieuw in vraag te stellen en te werken aan een nieuw systeem?”

De 73-jarige Franse filosoof, antropoloog en socioloog Bruno Latour publiceerde recent het boek Où suis-je? Leçons du confinement à l’usage des terrestre (Waar ben ik? Lessen uit de lockdown voor de bewoners van de aarde).

Daarin geeft hij aan dat we de pandemie wel aan het oplossen zijn, maar dat het zonde zou zijn de lessen die we hieruit leren niet te gebruiken om het nog veel grotere klimaatprobleem op te lossen.

Volgens Bruno Latour hebben we al sinds de 18de eeuw van de economie het  natuurlijke fundament van de mensheid gemaakt. “Alles wat menselijk, sociaal en ecologisch is, hebben we aan de economie opgehangen. De pandemie heeft daar echter twijfel bij doen rijzen. We ervaren de lockdown als een beperking van onze vrijheid. 

Maar je kan het ook omdraaien. Misschien zien we daardoor in dat we in een systeem leven dat ons helemaal niet zoveel vrijheid biedt als we zelf denken.  In feite was economie oorspronkelijk de wetenschap van de schaarste en niet van de overvloed waaraan we verslaafd zijn geraakt. 

De boodschap van mijn boek is eigenlijk dat de economie niet draait om de infrastructuur die we op aarde hebben neergepoot maar om de aarde zelf.” 

Latour sluit zich met die boodschap aan bij het bericht in The Guardian dat de menselijke voetafdruk ondertussen groter is geworden dan de impact van alle andere levende wezens en dat dit ernstige gevolgen kan hebben.

Hozen en tegelijk richting bepalen 

Net als veel anderen ondertussen hebben gedaan wijst ook Bruno Latour erop dat na de pandemie zo snel mogelijk teruggaan naar hoe het ervoor was wel het laatste is dat we nu zouden mogen eisen of naar streven. 

“Let wel”, zegt hij, “ik heb begrip voor de zorgmedewerkers in de frontlinie en voor de duizenden andere mensen met essentiële beroepen die er in de moeilijke periode met hun onverdroten inzet voor hebben gezorgd dat niet alles volledig stil lag. 

En ik heb ook begrip voor de mensen die zeggen dat het, rekening houdend met families die niet eens deftig afscheid kunnen nemen van hun overleden nabestaanden en met de miljoenen die wereldwijd straks wellicht hun baan gaan verliezen, misschien een beetje ongepast is om nu vooral na te denken over de toekomst.

Moeten we niet eerst hozen om de boot niet te laten zinken, in plaats van na te denken over de richting die we willen uitvaren? Het is in wezen een terechte bezorgdheid, maar toch ben ik ervan overtuigd dat we juist daardoor nu ook stemmen nodig hebben die luid genoeg laten klinken dat we nog grotere rampen over ons afroepen als we gaan voor een economisch herstel dat niet de keuze maakt om het anders aan te pakken.

Want de klimaatcrisis zal erger zijn dan de gezondheidscrisis die we nu meemaken. We moeten dus tegelijk hozen en de richting bepalen die we in de toekomst uit willen.”

Trein der vooruitgang is wel te stoppen

Volgens Bruno Latour heeft de coronacrisis op een verbijsterende manier bewezen dat het wel degelijk mogelijk is om een economisch systeem waarvan men altijd zei dat het onmogelijk kon afgeremd of bijgestuurd worden, een halt toe te roepen. 

“We moeten daaruit vooral onthouden dat niets onomkeerbaar is. Dat we ook op sporen waarop de trein tegen een razendsnel tempo aan het denderen is, nog wissels kunnen aanleggen die de richting kunnen veranderen. 

De globalisering voerde de snelheid almaar van de trein op. Maar we hebben nu kunnen vaststellen dat juist die mondialisering alles bijzonder fragiel maakt. Plots hebben we bijvoorbeeld duidelijk gezien hoe afhankelijk we voor de productie van geneesmiddelen zijn van landen als India en China. 

Het zijn trouwens niet alleen de multinationals, de handelsovereenkomsten, het internet of de touroperators die verantwoordelijk zijn voor de mondialisering van de planeet: dat zijn we zelf.

Elke entiteit op deze planeet heeft zijn eigen manier om de andere elementen die op een gegeven moment het collectief vormen, aan elkaar te hechten. Dit geldt voor CO2, dat de atmosfeer opwarmt door de verspreiding ervan in de lucht, maar evengoed voor trekvogels die nieuwe vormen van griep bij zich dragen, en dus ook voor virussen.” 

Versterkte bastions van privileges 

Het inzicht dat niets onomkeerbaar is moet volgens Bruno Latour een teken van hoop zijn.

“En die hebben we nodig,” zo voegt hij eraan toe, “want wie de wereld echt beter wil maken, botst nog altijd op zeer grote weerstand.  De rijksten zijn ook tijdens de coronacrisis enorm veel rijker geworden.  

Bij velen die sinds het midden van de 20ste eeuw, ondanks de waarschuwingen van organisaties zoals de Club van Rome, de planetaire beperkingen aan hun laars hebben gelapt, leeft kennelijk ook de overtuiging dat de pandemie een kans kan zijn om zich te ontdoen van de rest van de verzorgingsstaat, het vangnet van de armsten en van wat nog over is van de regelgeving tegen vervuiling. 

Laten we vooral niet naïef zijn, want we hebben toch de forse inspanningen gezien van lobby’s om eerst de klimaatverandering te ontkennen en vervolgens de gevolgen ervan te ontlopen door - letterlijk en figuurlijk - versterkte bastions vol privileges te bouwen die niet toegankelijk zijn voor de ‘gewone’ mensen in het westen en al helemaal niet voor het gros van de wereldbevolking.”

Manipulatief gedrag 

Bruno Latour gaat in een recent interview met het Franse zakenblad Challenges zelfs nog een stap verder.

“Wat mij vooral zorgen baart is dat diegenen die altijd alleen maar uit waren op meer winst en grotere rijkdom, ten koste van mens en planeet, zelfs niet langer de illusie lijken te willen wekken dat ze achter de universele droom staan om de vruchten van de vooruitgang eerlijk te verdelen.   

Trump-gewijs doen ze wetenschappelijke evidentie af als nepnieuws en verkopen ze zelf leugens voor waarheid. Ze komen er eigenlijk openlijk voor uit dat ze in eerste instantie uit zijn op eigen profijt en dat daarvoor alles moet wijken.

Hoewel zij natuurlijk ook weten dat het blijven negeren van de planetaire beperkingen ooit zal ophouden en dat er hoe dan ook een economie zal komen die helemaal anders is dan de huidige omdat ze nu eenmaal zal moeten passen in de verschillende omhulsels van de planeet. 

Ik blijf het verwonderlijk en gevaarlijk vinden dat ze met hun manipulatieve gedrag nog zoveel mensen achter zich weten te scharen.”

Alles in vraag durven stellen begint bij onszelf.  

Bruno Latour pleit er dus voor om alles in vraag te durven stellen. “Maar dat vergt veel moed omdat we daarvoor bij onszelf moeten beginnen.

Een Nederlandse bloemenkweker die van de export leeft, is door de pandemie natuurlijk zwaar getroffen, maar moet hij zich niet afvragen of het eigenlijk wel zin heeft om tulpen te kweken onder energieslurpend kunstlicht en die vervolgens in vliegtuigen vol kerosine naar de hele wereld te brengen?

Moeten we ons niet allemaal afvragen in hoeverre we bijdragen tot de schadelijke impact van een globaal productiesysteem dat zoveel schade toebrengt? 

Als het virus zoveel lijden en dood veroorzaakt door als het ware van mond naar mond en van huid naar huid te huppelen, kunnen wij dan niet allemaal samen een aantal op zich onbeduidende gewoontes aannemen die een rem zetten op het huidige geglobaliseerde productiesysteem? 

We hebben geleerd om afstand te houden en mondkapjes op te zetten om het virus een halt toe te roepen. Kunnen we dan niet met enkele andere gewoontes ook het huidige systeem op de knieën dwingen? 

Herverdeling van de rijkdom is zeker een nobel en noodzakelijk doel, we moeten volgens mij nog meer kijken naar de manier waarop die rijkdom nog altijd tot stand komt en daar iets aan doen. 

Niet alleen de verdeling van de vruchten van de vooruitgang, laat steeds meer mensen in de kou staan, ook de methodes die we inzetten om de planeet vruchten te laten dragen zijn onrechtvaardig. 

Natuurlijk wil ik daarmee niet zeggen dat we voortaan maar van de liefde en van bronwater moeten leven, maar de maanden die na de pandemie komen zijn wel het aangewezen moment om alle schakels van ons zogenaamd onomkeerbare systeem eens goed tegen het licht te houden en in vraag te stellen en daarbij vooral te kijken naar de impact ervan voor de toekomstige generaties. 

Als miljarden mensen in staat zijn om afstand van elkaar in acht te nemen en om zelfs geen handen meer te schudden en te knuffelen – wat we nochtans fundamenteel ook nodig hebben – dan moet het ook mogelijk zijn om ons met vereende krachten te verzetten tegen het herstel van een economie waarvan de schadelijke impact ondertussen toch voor iedereen duidelijk moet zijn.”

Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …

Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met jou doen!

Bruno Latour formuleerde een aantal vragen om te beginnen met alles, en dus ook onszelf, in vraag te stellen. Wil je jouw antwoorden op zijn vragen met ons delen in de comments?

• Welke economische activiteiten die tijdens de lockdown stil lagen, zou je liever ook nadien stil zien blijven liggen? 

• Waarom zijn deze activiteiten volgens jou schadelijk, overbodig of gevaarlijk? 

• Hoe kan het stopzetten of op een waakvlam zetten ervan ruimte en tijd bieden voor activiteiten die jij belangrijker vindt? 

• Welke maatregelen lijken jou aangewezen om ervoor te zorgen dat de mensen die nu hun brood verdienen met de activiteiten die je wil stopzetten, de overstap kunnen maken naar andere activiteiten?