Het op maandag 4 april 2022 uitgekomen klimaatrapport van werkgroep 3 van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) toont dat het door een MIT-computer in 1973 berekende einde van onze beschaving op koers ligt. Het computerprogramma werd ontwikkeld onder auspiciën van de Club van Rome dat in 1972 met het rapport Grenzen aan de Groei kwam. Vijftig jaar later zijn die grenzen hier en daar al overschreden, maar toch zitten we vandaag nog altijd stevig vast in het verhaal dat alles rechtvaardigt als het maar bijdraagt aan de groei van het bbp. Daarom is er in deze tijd van onzekerheid en chaos bovenal behoefte aan een nieuw groot verhaal. Een positief verhaal dat ons inspireert, ons stimuleert en ons bindt.

Het computerprogramma World One, ontwikkeld door computerpionier Jay Forrester van het Massachusetts Institute of Technology, representeert een complex model van de planeet als één systeem en wat wij daar als mensheid mee doen. Wat wij onze planeet aandoen.

In een uitzending van het Australische ABC nieuwsprogramma This Day Tonight van 9 november 1973 (zie video hieronder) wordt het computerprogramma 'an electronic guided tour of our global behaviour since 1900 and where that behaviour will lead us' genoemd.

Het laat zien hoe we er nu (in 1973) voorstaan en waar dit, als we ons gedrag niet drastisch veranderen, in 2040 toe kan leiden.

Het computerprogramma werd ontwikkeld onder auspiciën van de Club van Rome en laat zien hoe de toenemende bevolkingsgroei leidt tot een langzaam maar zekere  afname van onze natuurlijke hulpbronnen en vermindert al sinds 1940 onze kwaliteit van leven. Door de sinds 1980 sterk toenemende vervuiling komt er nog meer druk te staan op onze levenskwaliteit.

Zo ontstaat - zo bleek uit het rapport van 50 jaar geleden - als we niets doen rond 2020 een kritiek punt waarbij de kwaliteit van leven sterk terugvalt tot nagenoeg nul.

Vervuiling neemt een dusdanig ernstige vorm aan dat er mensen zullen sterven. Daardoor zal de wereldpopulatie afnemen tot een punt lager dan in 1900. In dit stadium, rond 2040 tot 2050, zal de beschaving zoals we die nu kennen ophouden te bestaan.

Maar het computerprogramma pretendeert geen exacte voorspeller van de toekomst te zijn, het kijkt wel voor het eerst in de menselijke geschiedenis naar de planeet als één systeem.

“Hopelijk gaat dit niet gebeuren,” vertelt de ABC News-reporter van This Day Tonight op 9 november 1973, “maar het vraagt om dit soort ‘shock treatments’ om overheden aan te zetten in actie te komen en iets te doen. 

En langzaamaan beginnen we dat te doen: we ruimen onze atmosfeer op, doen aan recyclage van afval en we ondernemen positieve actie rond bevolkingsgroei, maar tot zover zijn al deze acties een druppel op een gloeiende plaat.”

Laatste waarschuwing

Het op maandag 4 april 2022 uitgekomen klimaatrapport van werkgroep 3 van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) toont dat het door de MIT-computer in 1973 berekende einde van onze industriële beschaving op koers ligt.

En dat is hoopvoller dan je misschien denkt, bepleit ecofilosoof en kernlid van de politieke tak van Extinction Rebellion Rupert Read, in het dunne boekje This Civilization Is Finished waarover we hier op Re-story schreven en waarin ook drie mogelijke toekomstscenario’s worden geschetst.

Het Synthesis Report: Climate Change 2022 is een samenvattend rapport in een reeks van drie. Het eerste deel dat in augustus 2020 verscheen waarschuwde voor de onomkeerbaarheid van de klimaatverandering. 

In het tweede deel van eind februari werd gewaarschuwd voor de catastrofale gevolgen van de klimaatverandering. Dat rapport was voor mij mede aanleiding om Wat als we een bijna-doodervaring nodig hebben om volledig te transformeren? te schrijven.  

Het derde rapport wordt nu gezien als een laatste waarschuwing. "Het is nu of nooit, als we de opwarming van de aarde willen beperken tot 1,5°C boven het pre-industriële niveau.

Zonder onmiddellijke en diepgaande emissiereducties in alle sectoren, zal het onmogelijk zijn”, zei Jim Skea, co-voorzitter van de werkgroep achter het derde rapport en professor Sustainable Energy aan het Imperial College London.

Het IPCC-rapport geeft aan dat het ‘bijna onvermijdelijk’ is dat de opwarming van de aarde tot boven de 1,5°C zal stijgen. En dat is een groot probleem met catastrofale gevolgen.

Boven de 1,5°C zullen veel van de effecten van de klimaatopwarming onomkeerbaar zijn. De Franse jongerenbeweging ‘Pour un réveil écologique’ vatte het IPCC-rapport kernachtig in tien punten samen (download pdf - Franstalig).

En als klimaatbeleid en -actie niet dringend serieus vorm krijgen, zullen de temperaturen tot meer dan 3°C stijgen. In het klimaatakkoord van Parijs is twee graden opwarming als bovengrens gesteld, anderhalve graad is het streven. 

Om mensen uit de droom te halen, hebben professor transitiekunde Jan Rotmans en ik in het boek Omarm de chaos beschreven dat een halve graad meer of minder opwarming een wereld van verschil maakt: 

‘Bij de opwarming van de aarde met anderhalve graad is er nog ijs op de Noordpool, maar bij een temperatuurstijging van 2 graden is dat ijs geheel verdwenen. 

Bij anderhalve graad opwarming overleeft nog zo’n 25% van het koraal, bij 2 graden sterft al het koraal af. Die halve graad opwarming meer of minder is het verschil van 20 tot 30 centimeter zeespiegelstijging, waardoor laaggelegen eilanden verdwijnen. 

Die halve graad maakt het verschil tussen hittegolven die vier of acht weken duren, en bepaalt of honderden miljoenen mensen door extreme weersomstandigheden in armoede belanden of blijven. 

Kortom, een halve graad meer of minder opwarming maakt een wereld van verschil. Samen moeten we dus knokken voor elke tiende graad, omdat dat mensenlevens, natuursoorten en ecosystemen kan redden.’

Alle wegen leiden naar Rome

‘Alle wegen leiden naar Rome’ is het spreekwoord. Er zijn verschillende manieren om tot een doel te komen. Maar vijftig jaar nadat de Club van Rome met het rapport Grenzen aan de Groei kwam, zitten we dus nog altijd vast op hetzelfde spoor van meer, groter, beter …

“We moeten denken over ons denken” zei innovatiebioloog Leen Gorissen hier op Re-sttory: “We denken teveel. Te lineair ook. Reductionistisch. Lossen we een probleem op, creëren we er vijf nieuwe. De natuur ontwerpt, produceert en innoveert al miljarden jaren zonder uitputting, vervuiling en degeneratie.”

Met meer dan 21.000 woorden - een klein boekwerk - schreef journalist Jaap Tielbeke voor De Groene Amsterdammer een reconstructie van de totstandkoming en de ontvangst van het spraakmakende rapport van de Club van Rome uit 1972. Een rapport dat ook voor ons een pijler was om met Re-story te starten.  

Aan de hand van vier jaartallen staat Jaap Tielbeke stil bij de reconstructie en de ontvangst van Grenzen aan de Groei in 1972, 1992, 2002 en 2022. 

Tussen de regels door lees je ook hoe milieu, duurzaamheid, economische groei en planetaire grenzen een splijtzwam zijn tussen politiek links en rechts. Het maakt ook inzichtelijk waarom links vandaag geen verhaal meer heeft. En rechts eigenlijk ook niet.

Dennis Meadows, een van de auteurs van Grenzen aan de Groei, zegt er dit over:

‘In 1972 dacht ik dat het simpel was. Je doet onderzoek als wetenschapper, je identificeert een probleem, maakt een computermodel en presenteert de bevindingen in een rapport. Dat rapport geef je aan belangrijke figuren, die lezen het en denken: mijn hemel, ik heb het al die tijd bij het verkeerde eind gehad, ik ga het helemaal anders doen. 

Nou, dat is een sprookje. Zo werkt verandering niet, in ieder geval niet in de politiek. Een politicus zei me ooit: “Oké, je hebt ons verteld wat we zouden moeten doen. Maar je hebt ons niet verteld hoe we herkozen kunnen worden als we dat eenmaal hebben gedaan.”’

Meer dan een voorspelling dat we gedoemd zijn, is het rapport van de Club van Rome een oproep om het tij te keren. Het leven draait namelijk niet alleen om materiële rijkdom. Wat telt is de ‘kwaliteit van het bestaan’.Van het temmen van de ongebreidelde groei is nog maar weinig terechtgekomen.

‘Het is onzinnig om groei af te doen als goed of slecht’, schrijven Meadows en Randers in The 30-Year Update van het rapport van de Club van Rome: ‘We moeten vragen: groei van wat? Voor wie? Tegen welke kosten? Betaald door wie? Wat zijn de behoeften en wat is de beste manier om die te bevredigen? Hoeveel is genoeg?’

De droge feiten alleen zijn nooit genoeg, wist de inmiddels overleden mede-auteur van Grenzen aan de Groei Donella Meadows, omat de duurzaamheidsrevolutie een kentering van ons wereldbeeld vergt. 

‘We hebben het namelijk over een echte revolutie: geen politieke ommekeer zoals de Franse Revolutie, maar een veel ingrijpender omwenteling zoals de agrarische en de industriële revolutie’, zo staat te lezen in het laatste hoofdstuk van De grenzen voorbij het vervolg op Grenzen aan de Groei.

In het deel van het verhaal over 2022 citeert Jaap Tielbeke donuteconome Kate Raworth: ‘Economie is de moedertaal van de politiek, de grammatica van het publieke debat en het denkkader dat vorm geeft aan de maatschappij.’

Dat verhaal moet volgens haar niet beginnen met rekensommen en statistieken, maar met de natuur en de mensheid. De economie is ingebed in de levende wereld.’

En dat sluit perfect aan bij het hoger doel dat we met de erkende coöperatieve vennootschap Re-story hebben: door met andere ogen te leren kijken naar onszelf en naar de samenleving – het kan wél anders – en door dat te doen samen deel te zijn van een nieuw levensvatbaar verhaal, een nieuw mensbeeld dat hoop geeft voor de huidige en toekomstige generaties.

Rouwproces

‘We gaan als samenleving door een rouwproces’ kopte een recent interview met Anne Snick in Trends. Anne, die ook coöperant van Re-story is, is systeemdenker en lid van de Club van Rome.

Op de vraag hoe het komt dat wanneer het concept 'groei' ter discussie wordt gesteld, de reactie nog altijd defensief is, antwoordt ze: “Er zijn mensen die veel te verliezen hebben wanneer we het kapitalisme en de obsessie voor groei zouden loslaten. In het westen zien we onze planeet als een oneindige bron van grondstoffen en niet langer als de plek die de bron van alle leven is - ook het onze.”

Dat beeld heeft zich volgens Anne onder impuls van de wetenschappen en de boost van de materiële welvaart in de geesten vastgezet.

Maar dat mensen zich maar moeilijk een alternatief - een ander verhaal - kunnen voorstellen komt volgens haar vooral door het onderwijs.

Ze herhaalt in Knack zoals ze ook al in dit interview op Re-story vertelde dat het een misdaad tegen de mensheid is dat we studenten in economische opleidingen nog altijd onderrichten in een kapitalistisch model zonder vragen te stellen bij de groei.

Dat oude verhaal loslaten is een rouwproces legt ze uit: "We gaan als samenleving door een soort rouwproces van ontkenning en acceptatie.

We weten dat dit model binnen afzienbare tijd zal verdwijnen. Sommige mensen zetten de hakken extra in het zand. Anderen proberen nog wat te onderhandelen met de werkelijkheid."

Maar waar komt dat idee dat groei zo bepalend is voor onze vooruitgang eigenlijk vandaan?

Markteconomie beste, juist en enig werkende systeem

“Er zijn geen grote grenzen aan groei, omdat er geen grenzen zijn aan menselijke intelligentie, verbeeldingskracht en verwondering”, zei de Amerikaans president Ronald Reagan.

Samen met de door de Britse conservatieve premier Margaret Thatcher gebruikte slogan ‘There Is No Alternative’ (TINA) illustreert het hoe deze twee leiders claimden dat de markteconomie het beste, juiste en enig werkende systeem is. Het is een vrijbrief voor het kapitalisme en neoliberalisme.

Met de slogan ‘Het kan wél anders’ tonen we met de verhalen van denkers met inspirerende ideeën en doeners met richtinggevende initiatieven dat het wel anders kan. Dat er wel een alternatief is.

Maar het pad van de groei verlaten is niet zo’n wild idee als het lijkt, maar zoals Frederic Jameson al stelde kunnen we ons makkelijker het einde van de wereld voorstellen, dan het einde van het kapitalisme.

‘Waarom zit onze politieke verbeeldingskracht zo vast in de greep van het groei-isme?’ vraagt Jason Hickel zich in Minder is meer: hoe degrowth de wereld zal redden af. Zijn boek wordt momenteel gelezen en besproken binnen een leesclub van de Re-story community.

Ons welzijn en onze levensverwachting gaan met sprongen vooruit dankzij de groei, dat hebben we de afgelopen paar honderd jaar steeds weer gezien, beantwoordt Jason Hickel de vraag en legt vervolgens uit waar onze vooruitgang vandaan komt. 

Het was de Brit Thomas McKeown die in de jaren zeventig van de vorige eeuw met een theorie kwam die van grote invloed zou blijken te zijn op de gedeelde verhalen over groei. 

De geleerde was geïnteresseerd in trends in levensverwachting van vroeger tot nu. Nadat hij zag dat er in 1870 een opmerkelijke sprong was in het toenemen van de gemiddelde levensverwachting ging hij op zoek naar de oorzaak van deze trend.

Het leek een mysterie.

De technologische vooruitgang in de medische wetenschap kon een verklaring zijn, maar uiteindelijk kwam McKeown tot de conclusie dat het stijgen van het gemiddeld inkomen de motor moest zijn achter de verbeteringen in de volksgezondheid.

Onderzoek van de Amerikaanse demograaf Samuel Preston ondersteunde de stelling van McKeown: landen met een hogere bbp per hoofd van de bevolking hadden meestal ook een hogere gemiddelde levensverwachting. 

De stelling van McKeown en de Preston-curve gaven zo het idee vleugels dat de Amerikaanse vorm van kapitalisme ook voor de rest van de wereld deuren zou openen naar ontwikkeling en vooruitgang. 

En zo groeide (sic) het idee dat men zich beter kon gaan richten op het verhogen van de bbp-groei en dat de manier waarop men dat deed minder van belang was. 

Zet milieubescherming aan de kant, schaf arbeidswetgeving af, besteed minder geld aan gezondheidszorg en onderwijs en  verlaag de belastingen voor de rijken: het is de beste weg naar het verhogen van de levenskwaliteit.

Het ding was dat McKeown en Preston niet naar de lange termijn hadden gekeken, anders waren ze tot een andere conclusie gekomen. Gedurende de langste tijd van de geschiedenis van het kapitalisme, gaf groei geen verbetering in het welzijn en het leven van de gewone mensen. Wel integendeel.

Welke verklaring er dan wel was voor de zo sterk  toegenomen gemiddelde levensverwachting en welzijn, ontdekten gezondheidswetenschappers: eenvoudige sanitaire maatregelen zoals het scheiden van riool- en drinkwater.

Maar ondertussen zitten we vandaag nog altijd met het verhaal dat alles kan worden gerechtvaardigd als het bijdraagt aan de groei van het bbp. Dat groei ten goede komt aan de mensheid als geheel en essentieel is voor onze vooruitgang is in feite als een geloofsartikel omarmd.

Een nieuw groot verhaal

Het wordt dus dringend tijd voor een nieuw levensvatbaar verhaal voor mens en planeet en al wat daarop leeft.In Omarm de Chaos schrijf ik met Jan Rotmans dat als we alles op alles zetten er nog wel een kleine kans is dat we de doelstelling van maximaal 2 graden opwarming halen. 

Alleen wijzen de signalen, zo blijkt ook uit het laatste klimaatrapport daar niet op. We lopen ver achter bij het doorvoeren van de veranderingen die nodig zijn om de wereldeconomie om te vormen tot een koolstofarme, stelt het IPCC-rapport van werkgroep 3.

Vrijwel alle landen lopen achter op de door henzelf geformuleerde klimaatdoelen, en de coronacrisis is niet aangegrepen om versneld te verduurzamen. Een groen herstel had een enorme impuls kunnen geven aan het halen van de klimaatdoelen, maar dat is helaas niet gebeurd.

VN secretaris-generaal Antonio Guterres was er fel over bij de presentatie van het klimaatrapport: “Dit rapport is een litanie van gebroken klimaatbeloften. Het is een beschamend dossier, een catalogus van loze beloften die ons stevig op het spoor zetten naar een onleefbare wereld.”

Daarom is er in deze tijd van onzekerheid en chaos bovenal behoefte aan een nieuw groot verhaal. Een positief verhaal dat ons inspireert, ons stimuleert en ons bindt. Een natuurlijk verhaal, waarin balans centraal staat. 

Balans tussen mens en natuur. Balans tussen mens en economie. Balans tussen de verstedelijking, infrastructuur, energie en landbouw enerzijds en klimaat, water, natuur en milieu anderzijds. Balans tussen mensen en balans tussen hoofd en hart van de individuele mens.

Maar pas als we onze relatie met de natuur helen, kunnen we ook in onszelf de relatie tussen ons hoofd en ons hart helen. En zo bekeken biedt de stellingname van Ronald Reagan hoop: er zijn geen grote grenzen aan groei omdat er geen grenzen zijn aan menselijke intelligentie, verbeeldingskracht en verwondering.

Bronnen

Voor dit verhaal werd ik geïnspireerd door een artikel van Big Think over de MIT-computer en citeer ik dankbaar uit verschillende bronnen: het interview met Anne Snick in Trends, het uitgebreide verhaal van Jaap Tielbeke over Grenzen aan de groei in De Groene Amsterdammer en putte ik uit het boek Minder is meer van Jason Hickel en uit Omarm de Chaos dat ik als co-auteur samen met Jan Rotmans schreef.

Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …

Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met je doen. Het gaat niet alleen om bereiken, maar vooral om beraken.

Als minder meer is, wat betekent minder dan voor jou?

We horen het graag van je in de comments hieronder …