2023 is het jaar van de waarheid voor de Belgische klimaatzaak. Om meer klimaatactie af te dwingen dient in september het hoger beroep van vzw Klimaatzaak en 58.000 mede-eisers tegen de Belgische overheden. Met tweeduizend van die klimaatzaken waait momenteel een revolutie met recht door de wereld. Een revolutie ingezet door de Nederlandse klimaatadvocaat Roger Cox. Ik sprak met Sarah Tak over de Belgische rechtszaak en de documentaire Duty of Care die ze samen met filmmaker Nic Balthazar maakte over Roger Cox. Als die docu iets duidelijk maakt, dan is het wel dat je je niet moet laten afleiden door mensen die zeggen dat wat jij wil bereiken onmogelijk is. “Het is onze wereld waarin dit gebeurt en wij kunnen daar iets aan veranderen, en  moeten dat ook doen”, meent Sarah.

Sarah Tak is sinds 2017 coördinator van vzw Klimaatzaak. Ze is juriste van opleiding en werkte voordien voor de overheid, waaronder in het Vlaams Parlement.

Daar werd ze geconfronteerd met de traagheid van de besluitvorming. “Het besef van wat allemaal nodig is, is nog niet overal neergedaald”, zegt ze. 

Toen ze net had besloten een sabbatical te nemen om eens goed na te denken over welke richting ze uit wilde, werd haar met de mededeling ‘dit is echt iets voor jou’ van verschillende kanten de vacature voor coördinator bij vzw Klimaatzaak toegestuurd.

Ze voelde weerstand en was niet van plan om te solliciteren. Ze tipte de vacature aan een vriendin en vertelde haar enthousiast waarom ze die vacature zo interessant vond. ‘s Avonds weer thuis voelde ze dan toch dat ze die job eigenlijk zelf wilde doen.

Sarah: “Ik vertelde die vriendin dat het zo’n stoutmoedig en slim idee is om een rechtszaak aan te spannen om van de overheid klimaatactie af te dwingen. 

In vergelijking met andere vormen van activisme kan dit tot een bindend resultaat leiden. Ik zag er zoveel potentieel in om echt iets te veranderen.”

Liefde voor de planeet

Dat potentieel om echt iets te veranderen, zien ook 58.000 mede-eisers, waaronder ikzelf. Mede-eisers zijn mensen die zich individueel juridisch volwaardig eisende partij verklaren en de vzw Klimaatzaak volmacht hebben gegeven om namens hen alle noodzakelijke beslissingen te nemen. Nog eens tienduizend mensen zijn inmiddels medestander.

Sarah is het met me eens dat je erover kan discussiëren of 58.000 mede-eisers veel of weinig is. “Dit is de eerste zaak in zijn soort in België en dat maakt dat mensen wel wat drempels over moeten voordat ze hun handtekening zetten.

Het wordt geregeld als een agressieve daad gezien, maar voor ons is het geen rechtszaak tégen iets of iemand: het is een rechtszaak uit liefde voor de planeet.

Klimaatzaken zijn democratie in actie. We proberen via het democratische instrument van een rechtszaak het klimaatbeleid in België te doen bewegen en de klimaatambitie en klimaatactie op te schroeven.

Dat 58.000 mede-eisers ons hun volmacht hebben gegeven om in hun eigen naam te procederen tegen de Belgische overheden vind ik dan ook straf.

En het historisch karakter van het vonnis op 17 juni 2021 kan volgens mij niet genoeg benadrukt worden, omdat de rechters hebben geoordeeld dat het klimaatbeleid van de Belgische overheden zo ondermaats is dat het de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten van die 58.000 burgers, en bij uitbreiding dus van alle Belgische burgers, schendt.”

Hoger beroep  

De rechters geven vzw Klimaatzaak dus gelijk, maar ze leggen de Belgische overheden geen concrete en bindende reductiedoelstellingen op. Dat bindend resultaat was nu net het potentieel dat Sarah Tak in de klimaatzaak zag om echt iets te veranderen.

Sarah Tak: “Je zou denken dat in een normale rechtsstaat zo'n tik op de vingers genoeg zou zijn en de overheden alles op alles zouden zetten om een traject richting 2030 in te zetten. Maar politici hebben het vonnis vrij snel genegeerd en er gebeurt niets.

Daarom moesten we wel in beroep gaan om te proberen op die manier bindende reductiedoelstellingen af te dwingen.

Dat was  een moeilijke discussie omdat we wel al een heel belangrijke overwinning hebben behaald met een precedent waar ze ook in het buitenland op kunnen verder werken. Dat riskeren we te verliezen als de veroordeling in hoger beroep van tafel wordt geveegd. 

Maar wat we nu hebben, is - ondanks het feit dat we over de grond van de zaak gelijk hebben gekregen - eigenlijk een lege doos. Het is een papieren tijger.

We zijn niet in 2014 met een proces begonnen om ons gelijk te krijgen. We zijn dat proces begonnen om het Belgische klimaatbeleid echt te veranderen. 

De rechters van de rechtbank van eerste aanleg hebben geoordeeld dat ze omwille van de scheiding der machten de gevraagde reductiedoelstelling niet konden opleggen. 

Daar zijn wij het niet mee eens. We hebben een uitgebreide argumentatie opgesteld en vragen de rechters om in hoger beroep de Belgische overheden bindend op te leggen dat ze hun deel doen dat nodig is om gevaarlijke klimaatopwarming te voorkomen.

In Duitsland ligt een vonnis van het Grondwettelijk Hof waarna de regering Merkel al een week later het reductietraject heeft opgevoerd naar -65% CO2-uitstoot in 2030. Dat is exact wat wij ook in onze rechtszaak vragen.”  

Zoveel te winnen

“We kunnen emissiereductie niet meer uitstellen”, gaat ze verder. “In de komende twee jaar moeten alle belangrijke beslissingen worden genomen om tegen 2030 een halvering van de uitstoot mogelijk te maken. Daarna hebben we nog een paar jaar om dat te implementeren en er te geraken. 

Toonaangevende studies zeggen ook dat daar zoveel mee is te winnen qua werkgelegenheid. En zelfs qua bbp wat voor veel mensen een heel belangrijke argument is.  

Als we de transitie, die we hoe dan ook ooit door moeten, eerder waren begonnen hadden we nu trouwens al een heel andere energiemix kunnen hebben met veel minder afhankelijkheid van het buitenland. 

Hoeveel ellende hadden we kunnen besparen als we in 2014 die rechtszaak niet hadden hoeven te starten en de overheid had gezegd: ja eigenlijk ...

We laten de rechtszaak met veel plezier vallen als de overheden spontaan in actie schieten om het beleid te ontwikkelen dat nodig is.”

Duty of care

Om de urgentie voor een ambitieus klimaatbeleid en het vaak complexe juridische verhaal van de klimaatzaak voor een groter publiek bevattelijk te maken, besloten Nic Balthazar - een van de elf Bekende Vlamingen, maar bovenal bezorgde burgers die in 2014 mee aan de wieg stonden van vzw Klimaatzaak - en Sarah Tak samen een documentaire te maken.  

Sarah Tak: “Wij zijn ervan overtuigd dat we een belangrijke boodschap te vertellen hebben, maar met allemaal ingewikkelde juridische begrippen en lange teksten is het moeilijk om dat bevattelijk aan een breed publiek uit te leggen. 

Zo zijn we op het idee gekomen om een documentaire te maken. Die toont overigens ook dat onze rechtszaak geen Belgisch fenomeen is. Het speelt overal. Wereldwijd lopen nu meer dan tweeduizend klimaatzaken.”

Omdat de Nederlandse klimaatadvocaat Roger Cox met de overwinningen tegen de Nederlandse staat en tegen Shell twee belangrijke strategische overwinningen in klimaatzaken heeft behaald en ook betrokken is bij de Belgische klimaatzaak, was zijn levensverhaal volgens Nic en Sarah ideaal om de rode draad te laten zijn om het complexe juridische verhaal aan een groter publiek te vertellen. 

En dat verhaal voelbaar te maken. Roger Cox mag nu dan wel een geprezen klimaatadvocaat zijn, in de docu vertelt hij samen met zijn vrouw eerlijk en openhartig over de tijd dat ze zelf een petrolhead waren en ze zich enkel bekommerden om hun eigen leven.

Roger Cox gelooft dat hij ook als Shell CEO Ben van Beurden had kunnen worden: kop in het zand en gaan voor groei en winstcijfers. 

Twee jaar volgden Sarah en Nic de klimaatadvocaat onder andere bij de pleitzittingen in de rechtszaak tegen Shell, waarin hij en zijn team zich beroepen op de ‘duty of care’, de wettelijke zorgplicht. 

Ook het Belgische burgerlijk wetboek stelt in artikel 1382 dat als je weet dat er gevaar is of dreigt en je de middelen hebt om dat te voorkomen, je dan ook de verplichting hebt om dat te doen. 

Elke daad telt, elk woord telt

De documentaire heeft iets van een heldenverhaal, een strijd van David tegen Goliath. Wat Roger Cox in zijn boek Revolutie met Recht bepleitte werd voor onmogelijk gehouden. 

Ook transitieprofessor Jan Rotmans, die mede-oprichter is van Urgenda dat de Nederlandse klimaatzaak aanspande en won, bekent in Omarm de Chaos, dat ik samen met hem schreef, dat hij aanvankelijk niet geloofde dat je via de rechter kans maakte om een overheid te dwingen iets aan klimaatverandering te doen. 

Wat kan je immers doen tegen de grootmacht van een staat? Zij hebben haast onuitputtelijke middelen. Maar zoals Roger Cox in de documentaire stelt: in rechtspraak gaat het erom het bewijs te hebben. 

Als Duty of Care dan ook iets duidelijk maakt, dan is het wel dat je je niet moet laten afleiden door mensen die zeggen dat wat jij wil bereiken onmogelijk is.

Om het met een bekende boutade te zeggen: iedereen zei dat het onmogelijk was, tot er iemand langs kwam die dat niet wist en dat ben jij. 

Sarah Tak: “Voor mij is het meest pakkende moment uit de documentaire dat Roger aan het einde vertelt dat alles telt. Elke daad telt. Elk woord telt. 

Ik vind het mooi dat hij dat zegt, iemand die vanuit die gedachte twee van de meest baanbrekende overwinningen heeft behaald in klimaatzaken.

Hij werkt al vijftien jaar non-stop aan die zaken, heeft zich in de klimaatwetenschap verdiept en heeft zich die ook echt eigen gemaakt. 

Hij wil de rechters bij de hand nemen en van a tot z door dat verhaal loodsen. (Lees of beluister hier op Re-story hoe ook Klimaatzaak-advocate Linli Pan-Van de Meulebroeke de rechters met twee verzen van een liedje uit haar jeugd op het hart drukte dat de overheid in actie moet schieten voor het klimaat)  

Daarom besteden we in onze zaak ook heel wat pagina's aan het uitleggen van de wetenschap en de politieke besluitvormingsprocessen die daarmee parallel lopen.” 

Rol van de media

Sarah Tak: “Het is een complexe puzzel. Iedereen weet wel iets over het klimaatprobleem, maar weinig mensen snappen hoe dit verhaal echt in elkaar zit. 

Wat we nu in de wereld zien aan overstromingen en bosbranden zijn de gevolgen van de uitstoot tot de jaren tachtig.

Dat gebeurt allemaal nog binnen die zogezegd veilige grens van 1,5°C. We zitten nog maar aan 1,2 graden opwarming. 

Maar de uitstoot van na de jaren tachtig heeft nog niet zijn volledig opwarmend potentieel bereikt. Dat is iets dat weinig mensen weten. 

We mogen niet wegkijken, zoals prachtig is verfilmd in Don't Look Up. (Lees hier op Re-story het verhaal over deze Netflix-film, waarin een komeet op de aarde afstevent, maar men besluit weg te kijken).

Ik heb het idee dat heel veel mensen met een soort toeschouwersperspectief ernaar blijven kijken. Alsof het hen niet aanbelangt. Alsof ze achter glas kijken naar wat in de wereld gebeurt. 

Maar het is onze wereld waarin dit gebeurt en wij kunnen daar iets aan veranderen, en  moeten dat ook doen. Je kan niet onderhandelen met de natuurwetten, en al zeker niet als  je ondertussen ziet wat op je afkomt.

In zo'n existentiële crisis is het toch wel bij uitstek aan de media om het bredere plaatje te schetsen en te herhalen. Herhaling is de moeder van alle wijsheid. Het verhaal moet telkens opnieuw meegegeven worden zodat mensen er zich echt van bewust worden en zijn. 

Er is een soort aarzeling ten opzichte van de klimaatzaak, omdat bij veel media het idee leeft dat ze neutraal en objectief moeten zijn. En omdat wij activisten zouden zijn, zouden ze daar maar mondjesmaat aandacht aan kunnen geven.

Die mensenrechtenschending van de Belgische overheid tegenover haar eigen burgers is vandaag nog steeds gaande. Dat is ernstig en ik vind het teleurstellend dat daar vanuit de pers niet meer kritische vragen over worden gesteld. 

Het vonnis ligt er, de overheden zijn veroordeeld. Ik zou verwachten dat de media namens de burgers wiens mensenrechten geschonden worden het vuur aan de schenen blijven leggen van politici en kritische vragen stellen. En dat ook monitoren en zichtbaar maken. In de praktijk gebeurt dat veel te weinig.”

Dat ben ik helemaal met Sarah eens. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) ging niet naar de klimaattop in Egypte omdat de mensenrechten daar amper beter zijn dan in Qatar, berichtte VRT NWS.

De woordvoerder van Greenpeac Joeri Thijs zegt in dat artikel de achtergrond van de beslissing van de minister te begrijpen en stelt slechts dat de minister een verkeerd signaal geeft door niet te gaan.

Waarom confronteert hij de minister uit naam van Greenpeace niet met het feit dat de Belgische overheden zijn veroordeeld voor het schenden van de mensrechten voor hun povere klimaatbeleid? Misschien nog wel belangrijker: waarom doet een medium als VRT NWS dat niet zelf? Is dat niet hun duty of care?

De tijd is nu!

Sarah: “De regisseur van Don't Look Up, die ook speechschrijver van Bernie Sanders is geweest, stelt dat we goed moeten beseffen dat de mensen die nu strijden voor de klimaattransitie de laatste barrière zijn voordat het helemaal fout gaat. 

Ik vind de kwaadheid van de jonge generatie hoopgevend en het is terecht dat ze heel expliciet durven vingerwijzen waar de verantwoordelijkheid ligt. Die ligt niet bij hen. Veel van hen kunnen zelfs nog niet eens stemmen. (een voorbeeld is toneelregiseeur Martha Balthazar met wie je hier op Re-story een interview kan lezen)

Wij hebben die verantwoordelijkheid om nu te doen wat nodig is. Niet onze kinderen. Niet onze kleinkinderen en ook niet meer onze ouders.

Nu is het aan ons, zoals Eva Rovers - de partner van David Van Reybrouck die ook een van de initiatiefnemers van de klimaatzaak is - in haar vlammend betoog schrijft en waarin ze laat zien dat burgers cruciaal zijn voor het oplossen van de problemen van deze tijd. 

Ik denk dat heel veel mensen vanuit hun eigen zijn, hun werk en de manier waarop ze hun leven leiden een verschil kunnen maken. De tijd is nu!”

Het verloop van de Klimaatzaak tot nu toe

Op 1 december 2014 stelt de vzw Klimaatzaak die 58.000 mede-eisers vertegenwoordigt de vier bevoegde Belgische overheden - de drie gewesten en de federale staat - formeel in gebreke. Klimaatzaak vraagt de overheden om hun verplichtingen na te komen en de Belgische uitstoot van broeikasgassen tegen 2020 met 40% te verminderen ten opzichte van 1990.

Als het in maart 2015 niet mogelijk blijkt om met de vier bevoegde ministers hierover consensus te bereiken, dagvaardt vzw Klimaatzaak op 27 april 2015 die dan 58.000 mede-eisers vertegenwoordigt de vier Belgische overheden.

Op 2 juni 2015 gaat de rechtsprocedure van start, maar die loopt al direct vast op de door de Vlaamse regering opgeworpen taalkwestie.

Het duurt dan nog tot 20 april 2018 als ook het Hof van Cassatie beslist dat de rechtszaak in het Frans wordt gevoerd en de zaak echt van start kan gaan.

Na het over en weer neerleggen van conclusies door de Belgische overheden en de vzw Klimaatzaak gaan op 16 maart 2021 de pleitzittingen van start. Die duren tien dagen.

Op 17 juni 2021 valt het vonnis. De rechtbank van eerste aanleg van Brussel veroordeelt de Belgische overheden voor hun nalatige klimaatbeleid. De rechters oordelen dat het Belgische klimaatbeleid zo ondermaats is dat het de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten schendt.

Op 17 november 2021 tekent de vzw Klimaatzaak hoger beroep aan. Ondertussen vielen er 41 klimaatdoden. In hoger beroep vraagt vzw Klimaatzaak de rechters om de overheden bindende emissiereductiedoelstellingen op te leggen die hen verplichten hun bijdrage te leveren aan het voorkomen van een gevaarlijke klimaatopwarming.

Het Brusselse Hof van Beroep op 5 april 202 beslist om de Klimaatzaak met voorrang te behandelen. Na een schriftelijke conclusieronde die zestien maanden in beslag zal nemen, komt de Klimaatzaak in hoger beroep opnieuw voor van 14 september tot 6 oktober 2023.

Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …

Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met je doen. Het gaat niet alleen om bereiken, maar vooral om beraken.

Hoe maak jij een verschil in je werk en de manier waarop je je leven leidt?

We horen het graag van je in de comments hieronder …

Wil jij in een gezond klimaat leven? Wil jij dat je kinderen dat later ook kunnen? Je kan tonen dat je het klimaat belangrijk vindt door medestander van klimaatzaak. Het is gratis, je loopt geen enkel financieel of juridisch risico én je gegevens zijn beschermd.

Zo word je medestander van de klimaatzaak