Omdat de geboortecijfers dramatisch waren gedaald moest iets gebeuren. Daarom werd in Duitsland door Heinrich Himmler in 1935 het Lebensborn-programma gestart. Fotografe Angeniet Berkers gelooft dat dit programma het ultieme voorbeeld is van superioriteitsdenken en dat het daarom nooit vergeten mag worden. Een superioriteitsdenken dat brandend actueel blijkt.

Als ik naar de verkiezingspolls kijk, lijkt het er jammer genoeg op dat  het verhaal van afscheiding bij meer mensen tot de verbeelding spreekt dan een verhaal van verbondenheid zoals bijvoorbeeld Jeremy Lent over een ecologische beschaving in zijn boek Het Betekenisweb schetst en dat hier op Re-story is samengevat.

De verkiezingsuitslagen in Frankrijk en Nederland hebben laten zien dat de krachten om te behouden wat we hebben groter zijn dan de krachten van zij die verandering voor ogen hebben.

Ook de peilingen voor de Belgische verkiezingen op 9 juni 2024 wijzen in de richting van een ruimschootse overwinning van de Vlaams-nationalistische partijen Vlaams Belang als de nummer 1 en N-VA als tweede. 

Intergenerationeel trauma

De aanleiding om hierover te schrijven is het naar de keel grijpende fotoboek Lebensborn - Birth Politics in the Third Reich van de Nederlandse fotografe Angeniet Berkers.

Voordat ze fotograaf werd, werkte Angeniet Berkers jarenlang als sociotherapeut in de Nederlandse geestelijke gezondheidszorg. 

Angeniet: “De eerste  jaren werkte ik met mensen met posttraumatische stressstoornis (PTSS) door oorlog en geweld. 

Daar leerde ik over intergenerationeel trauma; als een heftige gebeurtenis zo'n impact heeft op iemand dat de gevolgen ervan nog generaties later voelbaar zijn. (Lees meer over intergenerationeel trauma in het verhaal op Re-story over het helen van collectief trauma).

Intergenerationeel trauma werd een terugkerend thema in het werk van Angeniet Berkers als fotograaf: “In 2019 ontdekte ik het bestaan van Lebensborn. 

Ik was verbaasd dat ik er nog nooit over gehoord had en dat dit deel van de geschiedenis zo onbekend is. Het raakte me zo diep dat ik er meer over moest weten.” 

Lebensborn

Een vierjarig onderzoek naar een onbekende en aangrijpende geschiedenis volgt. Wat Angeniet Berkers ontdekte, vond en leerde heeft ze gebundeld in het fotoboek Lebensborn.

Omdat in Duitsland de geboortecijfers dramatisch waren gedaald moest iets gebeuren. Daarom werd op 12 december 1935 het Lebensborn-programma (Levensbron) gestart om het Derde Rijk te voorzien van een nieuwe generatie leiders en SS-officieren. 

De architect achter dit plan, Heinrich Himmler, had als doel om met deze kinderen met blauwe ogen en blond haar en een lichte huidskleur, de ‘rassenkwaliteit’ te verbeteren in het nieuw op te bouwen imperium op nationaal-socialistische grondslag. 

Toen bleek dat dit programma onvoldoende nieuwe Arische zielen bracht, werden duizenden kinderen met blond haar en blauwe ogen ontvoerd uit Oost-Europa en naar Duitse tehuizen gebracht om te ‘Germaniseren’. 

SS-officieren werden ook gestimuleerd om zich zoveel mogelijk voort te planten, ook buitenechtelijk. Nadat in 1939 de Tweede Wereldoorlog uitbrak ontstonden ook in de bezette gebieden relaties tussen Duitse militairen en lokale vrouwen. 

Om abortus te voorkomen konden deze (vaak ongehuwde) vrouwen - als ze aan de eisen van het Arische ras voldeden - in klinieken verspreid over Europa bevallen van hun kinderen. Deze kinderen konden na de geboorte eventueel worden opgegeven voor adoptie.

Na de oorlog werden de kinderen uit deze tehuizen en gezinnen veelal gestigmatiseerd en soms zelfs mishandeld of misbruikt. Velen groeiden op met geheimen en ontdekten pas op latere leeftijd de waarheid.

Ultiem superioriteitsdenken

Omdat de mensen die geboren zijn in deze tehuizen of er werden opgevangen en opgevoed inmiddels minstens tachtig jaar oud zijn, viel er geen moment te verliezen, beseft fotograaf Angeniet Berkers. 

Ze besluit deze mensen op te sporen om hun verhalen vast te leggen.

“Omdat het zulke belangrijke verhalen zijn en zo veel verschillende facetten en nuances heeft, moest er een boek over komen”, vertelde ze bij de (inmiddels geslaagde) crowdfunding voor het boek Lebensborn. 

In haar archiefonderzoek vond ze voorwerpen en vele documenten die laten zien hoe nationalistische ideeën op griezelig georganiseerde wijze de kinderdagverblijven binnendrongen. In het boek documenteert ze naast relevante plekken ook die voorwerpen, archiefmaterialen en documenten.

Angeniet: “Ik geloof dat het Lebensborn-programma het ultieme voorbeeld is van superioriteitsdenken en dat het daarom nooit vergeten mag worden. De mensen die erdoor getroffen werden, kregen vaak te maken met leugens, schuldgevoelens en vooroordelen vanuit onze samenleving.”

Erika/Ingrid

Een van de aangrijpende verhalen die Angeniet in Lebensborn optekent, is het levensverhaal van Erika Matko. Ze schuift bij haar aan tafel in Osnabrück.

Begin augustus 1942 verdringt zich een grote groep van honderden gezinnen bij een school in Cilli, nu bekend als Celje, in Slovenië. Soldaten bevelen de gezinnen op te splitsen, de mannen aan de ene kant van het plein, moeders met kinderen aan de andere kant. 

Onder hen is de familie Matko: Johann, Helena en hun drie kinderen: Tanja (7), Ludvig (6) en de kleine Erika van negen maanden. Zij worden gescheiden van hun moeder en moeten het schoolgebouw binnengaan.

In de klaslokalen worden de kinderen gedwongen om zich uit te kleden in een houten bak met stro. Mannen lopen rond met klemborden en formulieren. Ze meten de hoofdomtrek van de kinderen, de kleur van hun ogen, haar en huid. 

Omdat Tanja en Ludvig niet geschikt zijn, worden ze teruggestuurd naar hun ouders. Erika Matko scoort wel in de hoogste categorie: Arisch.

Twee dagen later wordt Erika met 429 andere kinderen op de trein gezet naar een hervestigingskamp. Ze schreeuwen en huilen. 

De volgende dag worden de kinderen opnieuw onderzocht en gecategoriseerd. Een kind dat in categorie 1 of 2 valt, is waardevol en nuttig voor het Derde Rijk.

Erika wordt waardevol bevonden en doorgestuurd naar weer een ander kamp in de buurt van Regensburg. Eind 1942, na nieuwe rassenonderzoeken, wordt ze geschikt geacht voor het Lebensborn-programma. 

Dan wordt ze uitgekozen door haar pleegmoeder en vader, Hermann en Gisela, en meegenomen naar hun huis in Bandekow. Daar krijgt ze de Duitse naam Ingrid von Oelhafen.

Op haar vijftiende ziet Ingrid op straat een foto van zichzelf op een poster voor vermiste kinderen. Ze weet inmiddels dat ze in een pleeggezin woont, maar schrikt nog steeds van de foto van zichzelf die haar op straat aanstaart.

Bij het opruimen van de zolder van het huis van haar pleegmoeder, vindt Ingrid een vaccinatiebewijs met de naam Erika Matko erop en een dagboek met foto's, verhalen en een lok blond haar uit haar vroegste jaren. Het is de eerste keer dat ze zo'n tastbare herinnering aan haar verleden heeft.

Op een dag, in 1999, gaat bij Ingrid de telefoon. Het Rode Kruis is aan de lijn en vraagt haar of ze geïnteresseerd is in het opsporen van haar biologische ouders? Ingrid is dan 58 en besluit in te gaan op het verzoek.

Vlaanderen weer van ons!

Omdat het superioriteitsdenken vandaag weer brandend actueel is, ook al is er vandaag geen Lebensborn-programma, gelukkig niet, nog niet - ben ik het helemaal met Angeniet Berkers eens dat deze geschiedenis niet vergeten mag worden.

“België is tegen wil en dank meer dan ooit een immigratieland. Het is hoog tijd om het tij te keren. Dit land kan zich de luxe van de onverschilligheid en het gebrek aan verantwoordelijkheid niet langer veroorloven. Indien we onze samenleving leefbaar en ons uniek sociaal model betaalbaar willen houden, moeten er dringend keuzes worden gemaakt. Vlaanderen weer van ons!” 

Dat is te lezen op de achterflap  van het boek Immigratiestop! van Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken en derde op de verkiezingslijst voor de Kamer Francesca Van Belleghem.

Wat Vlaams Belang wil, lees ik op de stickervel dat mijn dochter net als bijna 100.000 andere jongeren die voor het eerst naar de stembus gaan  persoonlijk aan haar geadresseerd ontving, is: ‘het Vlaanderen van morgen bouwen  met iedereen die hier is. Met drie groepen doen we dat niet: met criminelen, met mensen die radicale vormen van de islam uitdragen en met mensen die enkel maar van onze sociale zekerheid willen profiteren.’ 

Nog te lezen op het stickervel: ‘Weg met woke. Heb je er ook genoeg van dat linkse ideeën je worden opgedrongen? Dat iedereen die iets ‘verkeerds’ zegt, gecanceld wordt? Dat je even vaak van gender kan veranderen als van outfit? Het Vlaams Belang wil een Vlaanderen zonder censuur. Waar een man gewoon een man is en een vrouw gewoon een vrouw. Waar er geen (positieve) discriminatie is op school of op de werkvloer. Weg met die onzin!’

Tegen de Kathedraal pissen

Mijn wortels liggen in Nederland, ik heb ook de Belgische nationaliteit. Als vijftienjarige ging ik in Merksem naar de Hotelschool. Het was de tijd waarin ‘Ollanders’ in het weekend Antwerpen overspoelden en tegen de Kathedraal in Antwerpen pisten.

Het was ook de tijd van de opmars van het Vlaams Blok. Ik studeerde af in 1991, de zomer voor Zwarte Zondag. In die woelige Antwerpse jaren heb ik gevoeld wat het betekent om gediscrimineerd te worden. 

In die periode heb ik duidelijk ervaren en gevoeld wat het betekent om er niet bij te horen. Ik kwam uit een onderontwikkeld land, zeiden koks in de keuken. Waarom kwam ik anders hier naar school? beten ze me als retorische vraag geregeld toe. 

Als je alleen al op je tongval zo veroordeeld kan worden, wat moet dan over je heen komen als je huidskleur niet wit is, heb ik me vaak afgevraagd en vraag ik me vandaag nog geregeld af. Ik sprak er ook over met Hafsa El-Bazioui toen ik haar voor Re-story over haar boek interviewde. 

Op een dag belandde ik in een demonstratie van het Vlaams Blok en drukten de vrienden waar ik mee op stap was me op het hart mijn mond niet open te doen. 

Eruit geraakt stonden we oog in oog met de oproerpolitie. Toen ik - in de verwachting in bescherming genomen te worden - tegen een flik zei dat ik er niets mee te maken had en hier weg wilde, sloeg hij ons met zijn matrak.

Voor mij is daarom 4 mei, de dag waarop in Nederland jaarlijks de Nationale Dodenherdenking plaatsvindt nog altijd zo belangrijk. En heb ik dat moment ook steeds aangegrepen om mijn kinderen erover te vertellen.  

Op die dag wordt met twee minuten stilte de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Europa en in Zuidoost-Azië, en de slachtoffers van oorlogssituaties en vredesoperaties waarbij Nederland betrokken was na de Tweede Wereldoorlog, herdacht. 

Dat zijn mensen die ervoor hebben gezorgd dat jij en ik vandaag in vrijheid leven en vrij van oorlog zijn. In het land waar wij wonen, moet ik daar wel aan toevoegen.

De ander

Wat is gebeurd dat zoveel mensen zich laten meeslepen in de taal van de rechts-extremisten en de populisten? Kunnen we niet meer voor onszelf denken? Waarom kijken we zo vaak naar de ander als iets in ons eigen leven vast- en misloopt?

Michelle van Tongerloo schreef er een sterke column over bij De Correspondent: Hoe herken je een systeem dat is vastgelopen? Aan morele leegte.

‘Landbouwcrisis? Huizencrisis? Asielcrisis? Allemaal problemen veroorzaakt door ‘de ander’, als je het aan onze nieuwe politiek leiders vraagt. En voor de oplossingen moeten we ook bij die ander zijn’, schrijft Michelle van Tongerloo.

‘Wanneer politici het sociale weefsel in een maatschappij proberen te herstellen ten koste van anderen, gebeurt vaak het tegenovergestelde: polarisatie groeit’, vertelt ze verder.

Als je alles verliest en niet wordt opgevangen, ga je om je heen slaan, verdedigt ze waarom een dakloze patiënt die zich prostitueerde om ergens te kunnen slapen haar in haar buik schopte.

Zoals Tourist LeMC in zijn track ‘De ander’ rapt: ‘De hel dat zijn de ander, van zonden zijn wij vrij / De hel dat zijn de ander, maar de ander dat zijn wij.’

Antwoord op angsten, antwoord op dromen

De in 2022 overleden marktonderzoeker en samen met politiek journalist Ivan De Vadder auteur van Het DNA van Vlaanderen Jan Callebaut vertelde in dit interview op Re-story. over zes archetypes Vlamingen, elk met een eigen visie op de ideale samenleving vanuit wat zij belangrijk vinden in het leven.

Tussen die zes ideaalgroepen - optimistische wereldverbeteraars,warme buurtwerkers,familiale geborgenheidszoekers, rechtlijnige houvastzoekers, ondernemende succeszoekers en de gedreven bouwers - zag Jan twee tegenstellingen.

Jan: “De eerste tegenstelling is: wil ik een antwoord op mijn angsten of op mijn dromen. Uiteraard is het antwoord altijd een mix van beiden, maar je ziet in de prioriteiten dat sommige mensen echt gaan voor het realiseren van hun dromen en anderen voor het controleren van hun angsten. 

De tweede tegenstelling is ‘ik’ versus ‘wij’: wil ik zelf aan de maatschappij bouwen of moeten wij als collectief zorgen dat er een betere wereld komt.”

Een ideale coalitie is volgens Jan een coalitie die de optimistische wereldverbeteraars en de warme buurtwerkers verbindt met de gedreven bouwers en de ondernemende succeszoekers. Dat is 40 tot 60% van de Vlamingen. 

Als je die combineert, breng je de meest positieve mensen samen. Mensen die gemakkelijker verandering accepteren. Die aan de samenleving willen bouwen en principieel bereid zijn om de regels te veranderen in het voordeel van de groep of in het voordeel van het ondernemerschap.”

Door dat te doen kunnen we wegblijven van het schrikbeeld dat we misschien ooit weer ‘ideale mensen gaan kweken’ in geboortehuizen.

Lebensborn - Birth Politics in the Third Reich van Angeniet Berkers is uitgegeven door The Eriskay Connection. Hardcover, Engelstalig, 272 pagina’s. Je kan het boek bij The Eriskay Connection bestellen.

Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …

Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met je doen. Het gaat niet alleen om bereiken, maar vooral om beraken.

Wat is volgens jou nodig om de mensen met angsten en de mensen met dromen met elkaar te verbinden?

We horen het graag van je in de comments hieronder …