Stef Kuypers, onderzoeker in monetaire en gedragseconomie, kijkt niet verbaasd op bij de miljardeninjecties door de centrale banken en de overheid om de economie te redden. Wat hem wel verbaast is waarom de geldkraan niet even vlot wordt opengezet om andere acute problemen zoals de klimaatverandering en de sociale ongelijkheid aan te pakken. Het bewijst volgens hem nog maar eens dat geld niet meer is dan een concept. “Met een nieuw duurzaam monetair systeem zou het niet alleen mogelijk zijn aan iedereen een basisinkomen toe te kennen, maar ook om een echte welzijnseconomie uit te bouwen.”

Wat hebben we deze week kunnen lezen over de economie na de coronacrisis? Dat we afstevenen op een verschrikkelijke ravage volgens Vlaams minister-president Jan Jambon. Dat er gigantisch veel faillissementen zullen komen. Dat vier op de tien bedrijven vrezen voor een omzetverlies van 75% of meer. En dat Nederland ervoor pleit om de lockdown zo snel mogelijk te vervangen door een ‘open up’ zodat de economie gedeeltelijk weer op normaal toerental kan gaan draaien. Het zijn allemaal berichten die worden aangestuurd door het klassieke economisch denken.

Verbeeldingskracht 

Toch klinken ook de stemmen die vragen om een totale transformatie van het economische systeem steeds luider. Zelfs VBO-voorzitter Pieter Timmermans vroeg om hem ideeën door te mailen voor een robuustere economie, die beter bestand zou zijn tegen crisissen van deze omvang. 

Misschien hebben we zoals de jonge Britse feministe Lola Olufemi schrijft inderdaad onze verbeeldingskracht als sterkste wapen nodig om na deze crisis te kiezen voor andere oplossingen. Juist deze tijd is volgens haar een tijd om groots te dromen. Zelfs in quarantaine is onze verbeeldingskracht in staat om wonderen te verrichten.

Gratis geld voor iedereen

Zo verwierf de Nederlandse historicus Rutger Bregmen wereldwijd grote bekendheid toen hij in 2019 in Davos de rijken der aarde opriep om alvast eens te stoppen met hun filantropische acties en om hun woorden in daden om te zetten door op een correcte manier belastingen te betalen. Taxes, taxes, taxes.

Daardoor vergeet men vaak waarom hij eigenlijk was uitgenodigd op het Wereld Economisch Forum: zijn bestseller Gratis geld voor iedereen waarin hij een pleidooi houdt voor het basisinkomen. 

En nu blijkt hoeveel stress er is door dreigend banenverlies, hoeveel mensen eindelijk openlijk durven zeggen dat ze afhankelijk zijn van een loon dat ze krijgen voor een job die ze niet graag doen, hoeveel geld regeringen bereid zijn om ter beschikking te stellen van consumenten om de koopkracht toch maar niet helemaal te doen verwateren, stelden velen zich afgelopen week opnieuw de vraag of we het idee van het basisinkomen niet opnieuw van onder het stof moeten halen. 

Want daar is het idee door vooroordelen -ook na een aantal tests en experimenten, die nochtans duidelijk de voordelen ervan lieten uitschijnen- vaak terechtgekomen. Bregman zelf schreef er voor het eerst zeven jaar geleden over bij De Correspondent en kwam er afgelopen weekend op terug.

Sustainable Money System

Ook onderzoeker in monetaire en gedragseconomie Stef Kuypers is het idee genegen. “Het basisinkomen is een logisch uitvloeisel van het Sustainable Money System dat we bij Happonomy hebben uitgewerkt en dat we graag bij wijze van test in een Vlaamse grootstad in de praktijk willen brengen.” 

Omdat het om een fundamentele wijziging van het systeem gaat, heeft Kuypers al vaak de opmerking gehoord dat zijn ideeën utopisch lijken. “Maar was niet elke revolutionaire verandering in de maatschappij utopisch?

Onlangs zag ik op Canvas de film “Die Göttliche Ordnung” en daarin bleek dat amper 50 jaar geleden in Zwitserland ook vrouwenstemrecht voor velen nog een utopie was. Iedere mijlpaal van de beschaving, van het einde van de slavernij tot het begin van de democratie was ooit een utopische fantasie. Dus waarom zou een nieuw monetair systeem met een basisinkomen dan niet kunnen?”, stelt hij.

Postcorona economie

Stef: “Als we ooit aan den lijve hebben ondervonden dat het ondenkbare mogelijk is, dan is het nu wel”, geeft Stef Kuypers aan. “Wat velen al lang aan het roepen zijn wordt met deze pandemie bevestigd: we kunnen niet verder met ‘business as usual’. Er is dringend nood aan systemische verandering.

Omdat we beseffen dat het gemakkelijk is om dat vanaf de zijlijn te roepen, hebben we de jongste jaren met Happonomy heel wat onderzoek gedaan rond economie, geld, gedrag en maatschappij. Op basis daarvan kunnen we concrete voorstellen doen die niet alleen soelaas bieden in de huidige situatie maar ook de basis kunnen vormen van een veerkrachtige en duurzame postcorona economie.”

Afhankelijkheid van geld

Dat met name Nederland nu al pleit voor een ‘open up’ geeft aan hoe afhankelijk het huidige systeem is van geld. 

Stef: “We zien aan alles dat geld daar nog vaak een struikelblok voor vormt. Als niet voldoende geld beschikbaar is, ontstaan er enorme spanningen en dreigt de boel vast te lopen. We hebben in het systeem dat we tot nu toe hebben gehanteerd zowat alles afhankelijk gemaakt van geld en dat geld is té vaak het obstakel waar we over struikelen.

Omzetten vallen weg waardoor bedrijven hun vaste kosten niet kunnen betalen, en dat brengt telkens weer nieuwe schakels van de economische ketting in gevaar”, legt Stef Kuypers uit. De ene dominosteen na de andere valt op die manier omver, omdat alles afhankelijk is van consumptie. 

We kunnen ons de vraag stellen of het wel normaal is dat we moeten consumeren om de boel in beweging  te houden. Of het eigenlijk normaal is dat we de economie in elkaar zien klappen op het ogenblik dat we alleen nog noodzakelijke producten aanschaffen. Zou een normale gang van zaken niet eerder zijn dat productie van niet noodzakelijke goederen een luxe is en dat, als die productie stilvalt, er niets aan de hand zou mogen zijn? 

Die consumptie is, in ons huidig systeem, natuurlijk nodig om mensen een inkomen te geven. Winkeliers en horeca-uitbaters leven daarvan. Het is hun loon voor het werk dat ze doen om klanten te bedienen, terwijl andere mensen hun loon uit ander betaald werk halen. Er is echter ook veel onbetaald werk, zoals vrijwilligerswerk, kinderen opvoeden, ... dat dus niet voor een inkomen zorgt. 

Een basis- of gegarandeerd inkomen voor iedereen zou hier soelaas kunnen brengen en ook werk betalen dat nu niet betaald wordt, terwijl het voor anderen een aanvulling kan zijn of juist een fundament dat zekerheid biedt bij de beslissing om minder te gaan werken. De vraag luidt dan natuurlijk : waar moet dat geld voor dat gegarandeerd basisinkomen vandaan komen?

Geld is een verhaal

Net als Yuval Noah Harari zegt Stef Kuypers dat geld eigenlijk niet meer is dan een verhaal, een concept dat door de mens is uitgevonden. 

Stef: “Op zich heeft geld geen waarde. Als je naakt en besmet in de woestijn gedropt wordt met 1 miljard euro aan cash ga je aan al dat geld bitter weinig hebben. Je kan er hoogstens onder schuilen voor de zon.

Hiermee wil ik niet zeggen dat geld geen nut heeft. Het is een prima middel om handel te vergemakkelijken. Ik kan met een papiertje, of met een app die verbonden is met mijn bankrekening, naar de bakker gaan en er een brood voor in ruil krijgen. Zolang de bakker vertrouwen heeft in het papiertje dat ik hem geef of de app die ik gebruik. 

Daarmee komen we tot de kern van geld: vertrouwen. Geld werkt op basis van vertrouwen. Dat betekent dat zowat alles kan gebruikt worden als geld, zolang mensen er maar vertrouwen in hebben. 

Het verhaal van de bankstakingen in Ierland is daar een mooi voorbeeld van. In 1976 sloten de banken zelfs voor zes maanden! Met weinig effect op de economie.

Mensen begonnen hun eigen cheques te schrijven op stukjes papier met een zegel erop. De zegel zorgde voor het vertrouwen en bijgevolg werden de papiertjes omgetoverd tot universeel geaccepteerd geld. Na zes maanden hebben de banken de staking opgegeven, omdat hun actie gewoon geen impact had. 

Een staking van de vuilnisophalers in New York had dan weer wel grote impact en toonde duidelijk aan dat er voor iedereen grote gevolgen kunnen zijn als we een concept als geld in de weg laten staan van wat echt belangrijk is.”

In coronacrisis is er plots geld 

In deze coronacrisis blijkt plots ook heel wat mogelijk met geld. Er worden ongekende maatregelen naar voren geschoven om de economische slachtoffers bij te staan. Tijdelijke werkloosheid, crisisfondsen, premies en zelfs helikoptergeld dat rechtstreeks op de rekeningen van de consumenten wordt overgeschreven. 

“Dat is uiteraard goed nieuws”, geeft Stef Kuypers toe, “maar het stemt ook tot nadenken. Nog maar enkele weken geleden was er voor niets geld. Er was te weinig geld voor cultuur. Voor opvang van langdurig zieken. Voor sociale woningen. Voor de gezondheidszorg. Voor milieumaatregelen. Voor openbaar vervoer. En zelfs te weinig geld voor suïcidepreventie. Overal moest op bespaard worden! 

En nu? Nu worden alle bezwaren van tafel geveegd en is geld plots geen probleem meer! Dat is goed nieuws maar het moet ons toch ook doen stil staan bij een aantal vragen.

Het is dan ook belangrijk om te weten hoe ons huidig geldsysteem werkt. Er wordt vaak beweerd dat het allemaal erg complex is, maar in de kern is het dat helemaal niet. Het is eigenlijk erg simpel. Zo simpel dat het moeilijk te geloven is. 

Ongeveer 95% of meer van het geld in omloop is immers gecreëerd door commerciële banken met het uitgeven van leningen. In tegenstelling tot wat altijd wordt gedacht, is het dus niet zo dat de banken het geld dat ze van spaarders toevertrouwd krijgen, uitlenen aan mensen die een krediet vragen. 

De Duitse econoom Richard A. Werner, volgde  een lening van 200.000 euro in de computers van een echte bank. Er werd geen eurocent verplaatst. De volledige 200.000 euro werd volledig vanuit het niets gecreëerd, samen met de bijbehorende schuld. Dit geldcreatieproces dat banken uitvoeren wordt ook beschreven op de website van de Europese Centrale Bank. Bij de afbetaling van de schuld wordt het gecreëerde geld terug vernietigd. De betaalde rente is de winst voor de bank.”

Geldcreatie 

Stef Kuypers wijst op de gevolgen die één en ander heeft. “Ten eerste: omdat geld wordt gecreerd vanuit schuld, betekent dat dat tegenover quasi elke euro die we bezitten en waarvoor we geen schulden zijn aangegaan iemand anders die schuld draagt.

Ten tweede betekent dit dat, als er in totaal meer afbetaald wordt dan er geleend wordt, de totale beschikbare geldhoeveelheid afneemt. Het is zoals een bad waar de kraan symbool staat voor het aantal leningen en de afloop symbool staat voor de schuldaflossing. Als er minder water wordt toegevoegd dan er water wegloopt, is het bad uiteindelijk leeg. 

De kwantitatieve versoepeling of quantitative easing door de centrale banken -het recept dat nu gebruikt wordt om de economie op peil te houden- werkt volgens hetzelfde principe. Het gaat om geld dat centrale banken schuldenloos, en uit het niets, creëren en gebruiken om schulden op te kopen. 

Tussen maart 2015 en december 2018 heeft de Europese Centrale Bank op die manier meer dan 2.600 miljard euro ‘bijgedrukt’. Omgerekend is dat ongeveer 1,3 miljoen euro per minuut. Dat geld is vooral de financiële wereld ten goede gekomen. 

Deze methodiek is opnieuw opgestart op 1 november 2019 a rato van 20 miljard euro per maand en ook bij de miljarden die nu achteloos ‘in de economie’ worden gepompt om de zware gevolgen van de crisis op te vangen, gaat het om geld dat zomaar -en in een aantal gevallen zelfs schuldenvrij-gecreëerd is.

Gegarandeerd inkomen

Dit bewijst dat geld dus zomaar ‘bijgedrukt’ kan worden. Wat als we dat geld creëren om het rechtstreeks, in de vorm van een gegarandeerd inkomen, op ieders bankrekening e zetten? Permanent helikoptergeld dus? Of anders gezegd: een basisinkomen voor iedereen. 

In de klassieke denkwijze over economie is dat niet mogelijk, omdat het creëren van al dat geld zogenaamd tot inflatie leidt. Door de rente echter negatief te houden -wat ze nu de facto al is- kan dat probleem vermeden worden. 

Hoe houden we de rente negatief? Door het principe van de ‘demurrage’ toe te passen. Een term die in de haven wordt gebruikt: het is een soort schadevergoeding die moet worden betaald als het laden of lossen van schepen te lang duurt. 

In ons systeem zorgt die demurrage ervoor dat er een einde komt aan het oneindig oppotten van geld. Met andere woorden: het geld dat wordt gecreëerd, wordt ook weer tijdig vernietigd.Dat maakt het mogelijk om de geldcreatie die nodig is om het basisinkomen uit te keren aan de gang te houden.

Om het met de metafoor van water uit te leggen: je geeft iedereen een emmer die permanent gekoppeld is aan het waternet waardoor er een permanente toevoer van water is. Aan de zijkant van de emmer zitten vanaf een bepaalde hoogte gaatjes die het water eruit laten lopen. Hoe hoger het gat zit, hoe groter het is. Een beetje zoals de belastingschijven op ons inkomen. En het water dat uit de emmers loopt, is gewoon weg.”

Blauwdruk 

Stef Kuypers beseft dat het wat onorthodox kan klinken, omdat het zo eenvoudig is. “Naast de geldcreatie met een schuld, dat vernietigd wordt als de rente erop betaald is, is het dus ook mogelijk om schuldenvrij geld te creëren en dat uit te keren in de vorm van een basisinkomen. 

Als dat geld niet wordt opgepot -wat gezien de negatieve rente weinig waarschijnlijk is- kan het dienen om de economie te doen draaien en mensen veel meer gemoedsrust te geven, waardoor ze geen financiële stress ervaren en creatiever en productiever worden, zoals alle experimenten met het basisinkomen bewijzen. 

Bovendien maakt dit systeem het ook mogelijk om de zware administratieve kosten die gepaard gaan met werkloosheidsuitkeringen achter ons te laten. Laten we ook niet vergeten dat het huidige systeem allesbehalve stabiel is. Het Internationaal Muntfonds heeft tussen 1970 en 2017 390 systemische crisissen geïdentificeerd. Die van 2008 was dus lang niet de laatste.  Is het dan zo gek dat we een ander systeem naar voren schuiven?”

Stef Kuypers heeft met het Sustainable Money System een blauwdruk voor een ander systeem klaarliggen: “Het is een systeem dat iedereen, ook in tijden van crisis, een gegarandeerd inkomen biedt. Een systeem waarbij het platvallen van de niet noodzakelijke productie geen ramp betekent. Een systeem waarvoor we een blauwdruk hebben liggen die ondertussen ook al door ettelijke economen kritisch is bekeken en hun goedkeuring heeft gekregen. 

We horen vaak dat we voor complexe problemen staan en er geen kant-en-klaaroplossingen zijn. Er wordt vaak geroepen: er is geen alternatief. Met de stand van zaken waar we vandaag in zitten, lijkt het me duidelijk dat er plots wel alternatieven zijn die nog niet zo lang geleden ondenkbaar waren.

Er zijn alternatieven, we hebben oplossingen. Mijn vraag is nu: zijn onze beleidsmakers bereid om te luisteren naar mensen die hen oplossingen aanreiken, ook al zijn ze onorthodox? Zijn ze bereid daarover in gesprek te gaan?”

Crowdfunding

Het kan wél anders! Daarom is het hoog tijd voor een nieuw verhaal. Zonder een nieuw verhaal kunnen we het oude verhaal immers niet loslaten. Meer dan ooit zijn we er dan ook van overtuigd dat goede journalistiek activisme is. Daarom zijn we met het online platform Re-story gestart. Op Re-story brengen we de verhalen van denkers met inspirerende ideeën en doeners met richtinggevende initiatieven voor een reset van het economisch en kapitalistisch systeem.

Help je mee inspirerende ideeën en richtinggevende initiatieven voor een reset van economie, onderwijs en maatschappij zichtbaar maken.