📖 Toneelregisseur Martha Balthazar: “Als ik zeg 'komende generaties', denk ik tegelijk hoeveel zullen dat er nog zijn?”
Martha Balthazar (foto door Michiel Devijver)
A Play for the Living in a Time of Extinction is een toneelstuk van de Britse regisseur Katie Mitchell. Voor het stuk dat handelt over de zich voltrekkende klimaatramp stelde ze een duurzaam productie- en tourneemodel voor: in elke stad waar het wordt opgevoerd wordt het door een lokale regisseur opnieuw gecreëerd. In Gent door Martha Balthazar. Met haar sprak ik over ‘het toneelstuk’ , ‘de levenden’ en ‘de tijd van extinctie’.
NTGent vroeg columniste en theatermaakster Martha Balthazar of zij een lokale versie van A Play for the Living in a Time of Extinction wilde regisseren. Dat wilde ze wel.
“Het lijkt een cadeau om te krijgen”, zegt Martha als we in de catacomben van NTGent aan tafel zitten. “Doordat het stuk al in verschillende steden is opgevoerd, maak je als regisseur deel uit van een netwerk. Dat voelt bijzonder. Anderzijds moet je veel zeggenschap afgeven. Het concept noch de tekst is van mij. Het voelt soms raar om dat blindelings te verdedigen.”
Voor het gesprek met haar stel ik voor om wat meer in detail stil te staan bij de drie onderdelen van de titel van het toneelstuk. Om te beginnen ‘A Play’.
A Play
Martha: “De toneeltekst van de Amerikaanse schrijfster Miranda Rose Hall is speels. In Gent wordt de voorstelling gespeeld door actrice Lisah Adeaga die een heel mooie en bijzondere speelstijl heeft.
Er zijn door Katie Mitchell ook veel regels aan het toneelstuk verbonden, dingen die ik niet mag veranderen. De tekst ligt vast, maar ik hoop met de vertaling ook een vertaalslag te maken om het wat naar me toe te trekken en er een lokale versie van te maken.
Ook vereist is dat de voorstelling off grid gebeurt: alle benodigde energie wordt live op scène door fietsers opgewekt. Dat is een evenwichtsoefening en blijkt niet zo eenvoudig als je op het eerste zicht zou denken.
Zo vertelde de technisch directeur van NTGent me dat al de dingen die we nodig hebben om die fiets te maken het snelst in China te bestellen zijn. Dat kunnen we uiteraard niet doen voor een toneelstuk dat er juist voor gekozen heeft niet op verplaatsing te gaan.
Ik heb ook altijd mijn twijfels gehad of het echt ecologischer is om niet te touren, omdat elke keer ergens anders de voorstelling en een decor opbouwen veel energie kost. Zowel letterlijk in kilowatt als in energie van mensen. Ik ben wel heel blij met het idee om op zoek te gaan naar alternatieven van artistieke uitwisseling.
Het is echt een verbeeldingsoefening over de grote dramaturgie hoe je grotendeels emissieloos theater kan maken en dat vind ik heel spannend.”
For the Living
Op de vraag wie de levenden uit de titel van het stuk eigenlijk zijn, geeft Martha een genuanceerd antwoord: “Ik ben als regisseur natuurlijk een mens en in de zaal zitten ook mensen.
Maar in de tekst wordt geprobeerd met een posthumane blik te kijken. Het gaat over allerlei soorten aerobe en anaerobe levende wezens. Over tweecelligen en meercelligen. Heel veel over vleermuizen. Het toneelstuk is echt een poging om je blik te verruimen dat extinctie op dagelijkse basis plaatsvindt.
Rond ons zijn in een snel tempo diersoorten aan het uitsterven. In het uur dat we dit gesprek hebben, sterven zeven soorten organismen uit. Dat is waanzin. Wat we van dag tot dag niet echt goed doorhebben, is dat we nu in feite tussen de lijken leven.”
In a Time of Extinction
Met dat antwoord heeft Martha zelf al het bruggetje naar het laatste deel in de titel van het toneelstuk gemaakt: het tijdperk van extinctie. In de aanloop naar de voorstelling publiceerde NTGent in de brochure met het najaarsprogramma van 22-23 een mailwisseling tussen Martha en Katie.
Katie Mitchell schreef aan Martha dat ze niet aan klimaatverandering kan denken zonder er existentieel een beetje aan onderdoor te gaan. Hoe is het voor Martha om in dit tijdperk van extinctie te leven?
Martha: “Tactisch gezien weet ik nooit of ik de zwaarte die ik bij het leven in een tijd van extinctie voel moet meebrengen in een gesprek. Omdat ik niet weet of dat iets oplevert.
Anderzijds vind ik het heel vreemd dat we daar niet allemaal meer openlijk van mogen afzien. Ook al zou het niet zoveel goeds met zich meebrengen als we constant onder een bezwaard gemoed gebukt gaan.
Mijn lief wordt meer en meer een doemdenker en ik kan hem gewoon geen ongelijk meer geven. Voor mezelf: ik zou super graag kinderen willen, maar ik weet gewoon niet altijd hoe ik dat - en vooral naar hen toe - kan verantwoorden.
Over de toekomst nadenken, vind ik moeilijk. Er krimpt iets in elkaar als ik aan mijn oude dag denk. De toekomst weegt op heel mijn generatie en de generaties die komen. Maar als ik zeg 'komende generaties', denk ik tegelijk hoeveel zullen dat er nog zijn? En in welke omstandigheden?
Meer en meer beheersen vragen over de toekomst mijn denken en mijn
doen en laten. Anderzijds heeft het weinig zin om het nu al op te geven. Of om nu al te zeggen dat het effectief met uitsterven gaat eindigen en dat we nu al in die staat moeten gaan leven.
Is hoop iets dat we moeten hebben in tijden die dat eigenlijk niet mogelijk maken? Is wanhoop iets dat werkt? Is pessimisme iets dat werkt? Is optimisme iets dat werkt? Is realisme iets dat werkt? Ik denk dat het bij mij een beetje van alles tegelijk is.
Ik vind het altijd grappig om te denken dat het ten tijde van de existentialisten een hele enge gedachte was dat je als mens, maar ook als wereld, een kruimel bent op de rok van het universum. Nu heb ik vaak dat ik me enkel kan troosten met die gedachte.
We zijn hier in het Westen allemaal kinderen van het vooruitgangsdenken: de mens kan alles en het wordt altijd maar beter. Je kan dat toch niet meer geloven als blijkt dat we niet eens kunnen handelen als zo'n grote dreigende crisis boven ons hoofd hangt. Dan zijn we uiteindelijk vooral opportunisten met een kortetermijnvisie.
Als je door de lens van klimaatverandering kijkt, dan is alles gewoon de totale impasse. Dan verlies je het idee dat we als mensheid enige daadkracht hebben. Alles zit vast in structuren, waarin mensen elkaar ook nog eens gevangen houden.”
Lisah Adeaga in A Play for the Living in a Time of Extinction (foto door Michiel Devijver)
Verbroken belofte
Opvallend is dat Martha in haar mailconversatie met Katie schreef dat ze in haar ouders ‘de verbroken belofte ziet’ en ‘hun erfenis een vloek is’.
Een stellingname die me verbaasde omdat de vader van Martha, Nic Balthazar, ook bekend is als klimaatactivist. Onlangs regisseerde hij de documentaire Duty of Care over de strijd van de Nederlandse advocaat Roger Cox die een revolutie met recht heeft ontketend.
Martha: “Ik denk dat ik daar ‘de ouders’ in het algemeen mee bedoel. Ik ga niet persoonlijk naar die twee mensen wijzen. Ik denk dat het sowieso moeilijk is om de schuld af te schuiven op een generatie. Jullie zijn ook op de aarde beland toen het al die kant opging.
Ik denk dat het neoliberale optimisme tot een grote nalatigheid heeft geleid, waarvan ik me niet kan voorstellen – maar ik besef dat het voor mij gemakkelijk praten is – dat men erover dacht dat men er de volgende generaties een plezier mee zou doen.
Ik kom uit een tijd waarin het op de lagere school voor de eerste keer over het broeikaseffect ging en dan kregen we een tekening van de aarde te zien met een serre errond. Dat was mijn educatie daarover en dat is nog niet zo heel lang geleden.
De oplossing was dan dikketruiendag en op dikketruiendag bleek dat de centrale verwarming niet afgezet kon worden, omdat dit door de stad werd geregeld. Omdat we onze dikke truien toch al aan hadden, hebben ze dan maar het raam opengezet.
Toen ik middelbaar onderwijs volgde, begonnen ze te denken over één keer vegetarisch eten in de week. Dat was allemaal van een naïviteit, waarvan ik nu denk: jullie wisten toen ook alles wat we nu weten.”
Vragen stellen
Martha schreef Katie ook dat we aan de vreemdste dingen gewend raken en geen vragen meer stellen. Welke vragen leven bij Martha? Welke vragen mist zij die gesteld zouden moeten worden?
Martha: “Er zijn enorm veel vragen die we niet meer stellen. We zijn zo vervreemd van ons voedsel. Als je een winkel binnenstapt, ben je zo vervreemd van alle arbeid die nodig is om al die producten te maken, zowel door mensen als door de natuur. Daar stellen we ons geen vragen meer over.
De vragen die we wel stellen over eten zijn: wat zou Ottolenghi hier mee doen? Of hoeveel kost dat? Dat zijn ook legitieme vragen, maar heel veel kennis is verloren gegaan.
We zijn het vanzelfsprekend gaan vinden dat die rekken gevuld zijn, maar dat is niet vanzelfsprekend. Niet in een context van klimaatverandering, niet in een context van oorlog. Omdat ik er niets van wist en het me wel belangrijk leek om te weten wat je eet, heb ik de voorstelling Boerenpsalm gemaakt.
Maar ik stel me ook geen vragen over de tafel waar wij nu aan zitten: welke materialen zijn dat? Vanwaar komen die? Wie heeft eraan gewerkt? Wie heeft daarvoor afgezien? De impact van de dingen is heel moeilijk te detecteren. Wellicht vooral omdat we ons die vragen niet meer stellen.
Waar heel wat mensen die iets willen veranderen gefrustreerd door raken, is dat alles met elkaar samenhangt. En dat je eigenlijk in een netwerk van heel vaak toxische machtsrelaties tussen mens en natuur en tussen mensen over heel de wereld zit. Dan denk je dat je niks goeds kan doen.
Het is wel binnen dat netwerk dat we ook oplossingen moeten beginnen te vinden. Door Boerenpsalm leerde ik dat in de landbouw alle problemen samenkomen: de sociologische, ecologische en economische problemen.
Maar ergens in dat netwerk van relaties tussen mens en natuur zitten ook alle oplossingen. Als je doorheen dat netwerk van relaties begint te kijken, zie je zoveel kennis, zoveel leven en zoveel opties van wat allemaal wel mogelijk is.
De springstaartjes in de grond zorgen ervoor dat je voedsel bestaat en dat jij levend blijft. Jij moet dus ook zorgen dat die springstaartjes levend blijven. Als je het zo gaat bekijken, kunnen we als mensheid, gewoon door goed te begrijpen waar onze plaats is in het netwerk, zoveel oplossen.”
Lisah Adeaga in A Play for the Living in a Time of Extinction (foto door Michiel Devijver)
Kunstenaar
Martha: “Vragen stellen gaat ook over twijfelen en twijfels liggen aan de basis van het kunstenaarschap. Het is dus wel fijn om een verhalenverteller of een kunstenaar te zijn.
Onze bibliotheken staan zowel bij fictie als non-fictie vol met boeken van mensen die diep over andere dingen hebben nagedacht. En als je in de geschiedenis en in de wereld rondkijkt, vind je overal sprankeltjes daarvan,
Ik heb bij de voorstelling Bodies of Knowledge van Sarah Vanhee (lees hier op Re-story een interview met Sarah Vanhee)lezingen gehoord over heksenschap, over meerstemmig zingen, over politiek ... Ook dat soort kunst kan niet bestaan als niet wordt ingezet op cultuur.
Ik geloof in de kracht van het medium theater, ik geloof dat dat op een bijna transformatieve manier ideeën en alternatieven kan belichamen. De ene dag zal ik zeggen dat dit genoeg is, de andere dag zit ik op mijn honger.
Dan denk ik als al die kunstenaars activisten zouden worden, dan waren we misschien al veel verder geweest om die verbeeldingen in de wereld te brengen.”
Met de Re-story community naar A Play for the Living in a Time of Extinction
Voor de namiddagvoorstelling op zondag 6 november 2022 om 15:00 uur in NTGent Minnemeers hebben we vijftien tickets gereserveerd. De prijs voor Re-story communityleden bedraagt € 21. Niet-leden betalen € 24.
Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …
Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met je doen. Het gaat niet alleen om bereiken, maar vooral om beraken.
Leven in een tijd van extinctie, hoe oelt dat voor jou?
We horen het graag van je in de comments hieronder …