“Voor mij is het antwoord niet zozeer een kwestie van communisme of kapitalisme. Voor mij is het antwoord doen. Bezig zijn met alternatieven. Iedereen op haar of zijn manier. In deze complexe tijden, in deze complexe wereld, denk ik dat de antwoorden ook complex zijn. Ik denk dat de kracht van het kapitalisme is dat het een zeer dynamisch systeem is dat zich aanpast.”

Angst ontneemt veel mensen en de samenleving in haar geheel de kans om te bloeien en te groeien. Om angst te bestrijden, hebben we nood aan waarden die ons versterken. Liefde is een van die waarden, betoogt politiek filosoof en jongerenwerker Bleri Lleshi in zijn boek Liefde in tijden van angst. “We hebben allemaal x tijd en x energie. Waar gaan we die in steken? Je moet voor jezelf nagaan wat het belangrijkste is.”

We zijn bang om niet rond te komen. Bang om te falen. Bang voor aanslagen. Bang om alleen te zijn. Bang om samen te gaan wonen. Bang voor verandering. Bang voor morgen.

Onze angst is soms zo verpletterend, stelt politiek filosoof Bleri Lleshi dat je geneigd bent te denken dat we beter meteen stoppen met leven. Maar ook dat is geen optie, omdat we ook bang zijn voor de dood.

In zijn boek Liefde in tijden van angst maakt Bleri LLeshi helder duidelijk dat we in tijden van angst leven, in een angstcultuur, een angstsamenleving. Om over angst én over liefde te spreken, kwam de filosoof voor zijn lezing in Gent bij ons eten.

“Er is veel angst in onze samenleving en die wordt naar mijn mening veel te weinig bespreekbaar gemaakt en ook veel te weinig erkend. Als je ziet wat we doen, dan is dat vooral manieren zoeken om die angst te ontwijken”

Bleri: “De sociologen spreken al van eind jaren tachtig, begin jaren negentig over de angstsamenleving. Er is veel angst in onze samenleving en die wordt naar mijn mening veel te weinig bespreekbaar gemaakt en ook veel te weinig erkend.

Als je ziet wat we doen, dan is dat vooral manieren zoeken om die angst te ontwijken. Er is bijvoorbeeld angst voor vluchtelingen. Mensen gaan een bepaald defensiemechanisme opbouwen om niet geraakt te worden door het onrecht dat vluchtelingen moeten ondergaan.

Die defensiemechanismen ontstaan meestal onbewust. Dat is niet omdat de mens slecht is, of omdat de mens onmenselijk is en niet geraakt kan worden. Het is uit angst en ik begrijp die angst.”

Bleri: “Als je moet geloven wat er in de media komt, als je moet geloven wat politici zeggen. Natuurlijk heb je dan angst. Je zit daar voor je tv, je leest je tijdschrift of de krant en dat komt allemaal op je af. Je bent bezorgd over jouw pensioen, over jouw sociale zekerheid, over de toekomst van je kinderen ... Ik begrijp het volledig.

We moeten manieren vinden om die angst die er is en die defensiemechanismen die zijn ontstaan neer te halen. Een van de antwoorden is liefde. Omdat iemand die zelfliefde heeft, of iemand die inziet wat ware liefde is, niet onmenselijk kan zijn. Dat gaat gewoon niet samen. Zo simpel is het.”

Liefde moet groeien

Laat het duidelijk zijn, als Bleri het over de liefde heeft, heeft hij het niet over de romantische liefde.

“We moeten nadenken over hoe we liefde sterker maken. Laten groeien en bloeien. Daarvoor heeft liefde net als een boom stevige wortels nodig.”

Hij verwijst daarbij in zijn boek naar Erich Fromm die beweert dat liefde ook een rationele keuze is. We moeten daarom nadenken over hoe we liefde sterker maken, laten groeien en bloeien. Daarvoor heeft liefde volgens Bleri net als een boom stevige wortels nodig.

Bleri: “Je kan liefde verkondigen zoveel als je wilt, als een samenleving vanuit angst reageert, blijft de angst. Je moet dus een voedingsbodem voor liefde creëren. Liefde moet ergens groeien.

Het is dan ook geen toeval dat de cover van mijn boek een boom met stevige wortels is. Vaak symboliseert een boom het leven. In mijn boek staat hij symbool voor de liefde.

Voor mij was het ook visueel heel belangrijk te laten zien dat hij stevige wortels heeft. Een boom heeft stevige wortels nodig om te groeien. En dat is ook zo met de liefde.

Mijn initiële idee was om het boek Liefdessamenleving te noemen. En 'liefde in tijden van angst' als ondertitel.

Maar Liefdessamenleving zou volgens de uitgever bij sommige mensen misschien niet pakken. Anekdotisch. Toen ik in Google ‘angstsamenleving’ intikte, kreeg ik tientallen pagina’s met zoekresultaten. Tik je ‘liefdessamenleving’ dan krijg je gewoon niks.

Ik wil ervoor zorgen dat er meer over die liefdessamenleving wordt gesproken. Het, en dat vind ik heel belangrijk, gaat ook om een strijd die geleverd moet worden op het niveau van wereldbeelden. Als filosoof zie ik dat als een verplichting om het ook op dat niveau te kaderen.”

Politiek bepaalt ons leven

Er is veel angst in onze samenleving omdat dominante krachten dit angstklimaat creëren en in stand houden. Om de mensen te onderdrukken. Angst is een drijvende kracht die de bestaande dominante structuren van uitsluiting en onderdrukking handhaaft, stelt de filosoof met veel kracht in zijn boek.

“Angst is een drijvende kracht die de bestaande dominante structuren van uitsluiting en onderdrukking handhaaft”

Bleri: “Een boek is voor mij altijd een tekst vol lading. Met verschillende lagen. Als je schrijft of spreekt, heb je niet één soort publiek. Je hebt lezers die je moet wakker schudden en moet confronteren. Je hebt ook lezers die je moet prikkelen en inspireren. Op de ene laag ontmoeten wij elkaar, op een andere laag is er een ontmoeting met iemand anders.

Het probleem is dat wij in het westers denken zitten. Het westers denken is een zeer dichotomisch denken. Dat merk ik ook in de reacties op mijn boeken. Wat mensen vaak niet begrijpen is dit: hoe komt het dat iemand die de liefde bezingt zo kritisch is. Dat zijn we niet gewoon. Dat je én kritiek geeft én over de liefde praat, is verwarrend. Omdat wij allemaal gedepolitiseerd zijn als samenleving.

“We beseffen niet dat heel veel van wat er gebeurt in de samenleving met politieke keuzes te maken heeft.”

We beseffen niet dat heel veel van wat er gebeurt in de samenleving met politieke keuzes te maken heeft. Omdat wij het vertrouwen in de politiek hebben opgegeven. Omdat wij een degout hebben gekregen van politiek.

Maar politiek bepaalt ons leven. Politiek bepaalt hoe ik mijn werk als jongerenwerker kan doen. Politiek bepaalt hoe ik mijn werk als docent kan doen. Politiek bepaalt welk woonbeleid en fietsbeleid er is.”

Liefde is een politieke daad

Bleri: “Voor mij is de liefde een politieke daad. Het vraagt een fundamenteel engagement. Ik ben jongerenwerker geworden om twee redenen: onrecht en liefde. Ik zie onrecht en als je onrecht ziet, kan je doen alsof je niks hebt gezien en verder gaan. Of je kan reageren. Uit liefde. Uit liefde voor mijn stad. Uit liefde voor de toekomst van mijn stad.

Ik heb bewust gekozen voor jongeren, omdat zij de toekomst zijn. Als 40% van de jongeren in armoede leeft. Als 20% van de jongeren de school verlaat zonder diploma. Als in een wijk, zoals waar ik woon in Schaarbeek, 48% van de jongvolwassenen tussen 18 en 25 jaar werkloos is, dan kun je dat op hun verantwoordelijkheid en die van hun ouders schuiven.

Maar dit heeft met politieke keuzes te maken. Dit heeft met sociale keuzes te maken. En dus ben ik politiek bewust. Ik ga niet wanhopen, ik voel mij niet machteloos en ik ga mij ook niet terugtrekken. Ik ga kijken: wat kan ik betekenen.”

“Vanuit liefde, want daar kan ik het sterkst iets betekenen. Niet in theorie, maar in de praktijk. In de praktijk moet ik een relatie opbouwen met een jongere

“Als er sprake is van vertrouwen en respect, dan ben je aan het bouwen vanuit liefde. Omdat het echt is. Omdat het vanuit je hart komt. En wat van je hart komt, gaat naar het hart.”

Je kan nooit een echte relatie opbouwen als er geen sprake is van vertrouwen en respect. En als er sprake is van vertrouwen en respect, dan ben je aan het bouwen vanuit liefde. Omdat het echt is. Omdat het vanuit je hart komt. En wat van je hart komt, gaat naar het hart.

Ik heb met jongeren gewerkt die in de gevangenis zaten en vandaag inspirerende leerkrachten zijn. Met jongeren die vandaag topauteur en BV zijn. Hoe maak je dat mogelijk? Dat maak je mogelijk als dat wat je doet echt is.”

Foto door Tim Marshall via Unsplash — *Foto door* *Tim Marshall* *via Unsplash*

Het verschil maken voor een ander

Bleri: “Ik ben op mijn eentje naar België gekomen, zonder familie. Ik heb gestudeerd en de bedoeling was dat ik daarna zou doortrekken. Maar als je je plek vindt, vind je je plek. En je plek kan je niet vinden als de liefde er niet is. Maar als er liefde is, geeft dat je kracht. Als je liefde voor de stad en de stadsbewoners vindt, dan ga je je engageren. Dat heb ik gedaan.

“Je hebt mensen die spreken van naïevelingen, want dat ben je zogezegd als je je engageert voor een betere samenleving of een betere wereld. Maar ik heb veel meer teruggekregen dan ik heb gegeven.”

Er wordt altijd gezegd dat mensen die zich engageren, mensen die iets goeds doen voor andere mensen daar zelf niet veel voor terugkrijgen.

Of je hebt mensen die spreken van naïevelingen, want dat ben je zogezegd als je je engageert voor een betere samenleving of een betere wereld. Maar ik heb veel meer teruggekregen dan ik heb gegeven.

Je moet voor jezelf nagaan wat het belangrijkste is. We hebben allemaal x tijd en x energie. Waar gaan we die in steken? Op een bepaald moment in ons leven stellen we onszelf de vraag: wat is de zin van mijn leven?

Het is niet te voorspellen wanneer dat moment in iemands leven komt. Bij mij was dat vrij vroeg. Al op mijn vijftiende vroeg ik me af wat de zin van mijn leven is.

Voor mij is dat om iets te betekenen voor mensen, om iets goeds in deze wereld. Om binnen wat ik kan, het goede te doen. Dat geeft zin aan mijn leven. Dat maakt mij een beter mens. Een sterker mens. Dat geeft mij meer zelfrespect, zelfvertrouwen, zelfliefde. Wat wil je meer dan dat?

Het geeft energie als je ziet en voelt dat je het verschil kan maken. Dat je als individu de kracht hebt om het verschil te maken voor een ander individu is voor mij één van de mooiste zaken.

Ik zou hier nooit zitten als er niet een aantal mensen waren die voor mij het verschil hebben gemaakt. Dat moet je doorgeven. En ook teruggeven. Ik ben steeds meer bezig met Albanië nu. Onder andere met de leerkracht die geloofde dat ik ooit een schrijver zou worden.”

De kost van ons huidige systeem

Bleri: “Maar hoe kan je in godsnaam het verschil voor iemand maken als je tegen je zin gaat werken? 76% van de Belgische werknemers gaat tegen zijn zin werken. Dat is bijna 8 op 10.

Enkel in Vlaanderen, hebben we 280.000 werknemers die symptomen van burn-out vertonen. En 800.000 Vlaamse werknemers vertonen chronische stress. Dat is niet omdat die mensen geen passie hebben voor hun werk. Het is gewoon het systeem dat hen in die richting duwt.

Ik weet dat als ik het woord ‘kapitalisme’ laat vallen dat sommige mensen me niet meer serieus nemen. Maar, vroeg of laat gaan ze de ogen openen of aan de lijve ondervinden dat dit systeem een kost heeft. Een lichamelijke kost. Een psychische kost. Een gelukskost …

“We horen elke dag dat er geen alternatief is. Maar er is geen enkel systeem in de geschiedenis van de mens die het voor altijd heeft volgehouden.”

Als ik vanavond na mijn lezing om elf uur naar huis wandel, zie ik nog vele huizen waar het licht aanstaat en waar mensen voor hun laptop zitten. Ik heb mensen tijdens mijn lezingen meegemaakt die fier opstaan dat ze werken van acht uur 's ochtends tot middernacht. Maar dat heeft een kost: voor jou, voor je partner, voor je kinderen.

Dat hoeft niet, maar we horen elke dag dat er geen alternatief is.Maar er is geen enkel systeem in de geschiedenis van de mens die het voor altijd heeft volgehouden. Het kapitalisme ook niet hoor.

Er zal een moment komen, maar we moeten daar niet op wachten. Ik zou graag hebben dat we onszelf daarop voorbereiden. Dat we zelf de actor van verandering worden. Als dat betekent dat het kapitalisme op de schop moet, omdat wij geloven dat die verandering nodig is, dan is het zo.”

Gezamenlijk eigenbelang

Bleri: “Dat wil niet zeggen dat er geen enkel idee in het kapitalisme is dat mij niet aanstaat. Nee. Het kapitalisme heeft een bepaalde focus gelegd op het individu en ik vind dat goed. Maar het heeft geen oog voor het collectief.

“Ik geloof dat de focus op beiden moet liggen: op het individu en op het collectief. En dat is perfect mogelijk. Ik spreek in mijn boek over het gezamenlijke eigenbelang.”

Ik geloof dat de focus op beiden moet liggen: op het individu en op het collectief. En dat is perfect mogelijk. Ik spreek in mijn boek over het gezamenlijke eigenbelang.

Ik geef een voorbeeld. Als jij mij vraagt: ’Bleri, wil je iets betekenen voor jouw straat?’ Dan zeg ik ongetwijfeld ja. Dan zet ik mijn eigenbelang voorop. Ja, so what. Wil dat daarom zeggen dat ik enkel met mijn eigenbelang bezig ben? Neen! Als je vertrekt voor meer veiligheid in je eigen straat, kom je ook andere mensen, ouders en kinderen tegen.

Dus ik ben niet meer enkel met mijn eigen vrouw en kind bezig, ik ben er ook voor anderen. En zij doen ook iets voor mij. We zijn met het collectief bezig. Het gezamenlijk eigenbelang. Als we willen slagen, moeten we ook met het collectief stappen vooruit zetten.”

Complexe wereld

Bleri: “Wat wij moeten doen, is veel meer beseffen dat we niet machteloos zijn. Maar dat we tot veel meer in staat zijn, dan we denken. Dat is niet gemakkelijk. Het is een uitdaging.

Die machteloosheid is zich bij vele mensen gaan vertalen in cynisme. We moeten manieren vinden om die machteloosheid en dat cynisme, de wanhoop en de angst in iets constructiefs om te zetten.

Voor mij is het antwoord: gewoon doen. Doen daar waar wij kunnen. Bezig zijn met alternatieven. Iedereen op zijn of haar manier. Want er is niet één strijd. Je voert strijd langs allerlei kanten, van binnen en van buiten het systeem. Allemaal zijn ze voor mij even waardevol. In deze complexe tijden, in deze complexe wereld, denk ik dat de antwoorden ook complex zijn.

Ik probeer naar mezelf en naar mijn samenleving te kijken alsof ik honderd jaar verder zit. Dan kijk ik naar wat ik doe en dan kijk ik naar mijn samenleving en dat helpt me om een bepaalde scherpte te creëren. Het helpt mij om te zien of wat ik doe klopt.”

Liefde in tijden van angst van Bleri Lleshi is uitgegeven door Uitgeverij Epo en is hier te bestellen.

📖 Politiek filosoof Bleri Lleshi: “Voor mij is de liefde een politieke daad, het vraagt een fundamenteel engagement”