Detail van Hof fragile we are - Anita Groener

In het boek Verandering van tijdperk schrijft transitieprofessor Jan Rotmans over filosfen en kunstenaars als seismografen van die tijd en vraagt hij zich vervolgens hardop af waar zijn ze nu we ze nodig hebben? Ik ging op zoek.

In 2017 kwam ik in het boek Verandering van tijdperk van transitieprofessor Jan Rotmans de term ‘seismografen van de tijd’ tegen.

‘Filosofen en kunstenaars zijn de seismografen van de tijdgeest: zij pogen beelden en woorden te geven aan het nieuwe tijdperk dat zij voorzien’, zo schrijft hij en vraagt zich vervolgens hardop af: waar zijn ze nu we ze nodig hebben?

Wat een uitdaging, dacht ik.

Ik besluit op zoek te gaan naar wie de filosofen en kunstenaars van nu zijn en te achterhalen hoe zij het nieuwe voor ons liggende tijdperk zien en er woorden en beelden aan geven.

Filosofen kon ik aanvankelijk niet vinden. In een later gesprek vertelt Jan me dat hij denkt dat de seismografen van vandaag eerder wetenschappers zijn.

Dat sluit ook aan bij wie ik interviewde voor het boek Disrupt Jezelf dat ik samen met Elke Leyman schreef en waarvoor ik interviews deed met onder andere, systeemdenker Carlota Perez, antropoloog Rik Pinxten, economiefilosoof Rogier Delanghe (jawel, een filosoof) en innovatiebioloog Leen Gorissen.

Voorhoede van de nieuwe orde

Jan Rotmans stelt dat als zijn hypothese dat we een nieuw tijdperk binnentreden klopt, kunstenaars en creatievelingen opnieuw de voorhoede gaan vormen van een nieuwe orde.

Een nieuwe orde die de nieuwe samenleving en economie vormgeeft. Die de onrustige, turbulente en chaotische overgangsperiode kan duiden. In woord, beeld en geluid.

Ook onderzoekshoogleraar Kwetsbaarheid, Moed en Schaamte Brené Brown schrijft aan kunst de belangrijke rol toe om gevoelens uit te beelden en verbinding tot stand te brengen.

Volgens haar bezit kunst het vermogen om verdriet op een geweldige manier over te brengen. (Kijk maar eens naar de werken van Sven Van Echelpoel bij zijn verhaal over het helen van collectief trauma op Re-story) Om van eenzaamheid een gedeelde ervaring te maken. Om wanhoop in hoop te veranderen.

“Kunstenaars vertellen universele verhalen. En die zijn hard nodig in tijden waarin grote groepen vijandig tegenover elkaar staan”, schreef Ivo van Hove op 29 augustus 2019 in een essay in de Volkskrant.

Hij schrijft dat “kunstenaars uiten wat veel mensen voelen, maar zelf niet kunnen articuleren. De kunstenaar laat ons denken en voelen wat we in onze samenleving niet kunnen of mogen denken en voelen, maar wat er wel is”.

En zo ziet Ivo kunstenaars als noodzakelijke, constructieve terroristen.

Wat het betekent om vandaag mens te zijn

Elke en ik wilden van Disrupt Jezelf een belevenis maken, een boek dat je voelt. Van twee werken wisten we dat het een plek in ons boek verdiende.

Het Antwoord van Mynke Buskens, dat in de werkruimte van Re-story aan de muur hangt. Een enorme tekening van de tuin van het Noordbrabants Museum in Den Bosch.

Een tekening die leeft met het daglicht: is het een grauwe herfstdag dan is ook de tekening grauw, grijs en donker. Schijnt de zon dan licht ze helemaal op. Het is een stuk natuur in huis, het helpt om terug te verbinden met onze eigen natuur.

Het tweede is How fragile we are van Anita Groener (zie een detail van het werk in hoofdbeeld bovenaan). Haar werk is een drielagig grid gemaakt van geschilderde twijgen op papier. Helaas hangt dit werk niet bij ons aan de muur. Was het maar waar.

In How fragile we are vraagt Anita zich af wat het betekent om vandaag mens te zijn. Haar tekeningen gaan over de psychologische gevolgen van de gebeurtenissen die we vandaag rond ons zien en ervaren.

Overduidelijk een seismograaf van de tijd dus.

Maar daar stokte onze zoektocht naar kunstenaars als seismograaf van de tijd, de noodzakelijke, constructieve terroristen.

Ontwakeningsschok

Tot we de Gentse kunstenaar Free Pectoor ontmoetten en hij curator werd van de kunstwerken bij elk hoofdstuk in ons boek.

Uit de kunst! Geweldig zijn ze, de kunstenaars van wie we hun werk mogen laten zien: Céline Geeraert, Kathleen Ramboer, Stéphane Vervaeke, Winnie Bauwens, Brantt, Thanh Long Lam, Kristof Lemmens en uiteraard Free Pectoor zelf …

Sticks and Stones Where Is All Gone.- Thanh Long Lam

En wat willen die kunstenaars als seismograaf van de tijd vertellen, vroegen we Free toen al hun werk tot ons was gekomen.

Zijn antwoord. Het is een misvatting dat kunst begrepen moet worden en hij haalde er een quote van de Amerikaanse fotograaf Edward Weston bij:

“Kunst moet een levende kwaliteit hebben die haar verbindt met huidige behoeften, of toekomstige verwachtingen, nieuwe wegen opent voor zij die klaar zijn om te reizen, zij die er rijp voor zijn maar een ontwakeningsschok nodig hebben.”

Het werk van Celine Geeraert in gedachten zijn we blijven zoeken naar die seismografen van de tijd. En ondertussen hebben we al heel wat van hun verhalen en werk verzameld op Re-story.

Het is aan ons

"We spreken ons publiek aan, niet met korte berichten of informatie, maar met gevoel, emotie. We beheersen een kunst waar de grootste media en techbedrijven om strijden: het vangen van aandacht."

"Kunst maakt datgene wat ongrijpbaar is tastbaar. Ideeën, emoties en intuïtie worden omgezet in beelden, vormen, geluid en materie. Die fysieke ervaring is nodig om in actie te komen."

Het zijn twee citaten uit de Brainwash Talk van componist Merlijn Twaalfhoven.

Maar volgens Merlijn moeten we niet wachten op kunstenaars, maar zelf die kunstenaar in onszelf wakker maken. Hij vertelt er meer over in dit interview op Re-story.

Kan jij de schoonheid zien van de natuur, van het leven?
Kan je ervaren hoe vreemd en extreem onze wereld is geworden?
Kan je ruimte maken om te experimenteren en je verbeeldingskracht te activeren?
Voordat je je om de toekomst zorgen maakt, zal je je eigen kleinkind moeten ontmoeten."

Verbeeldingskracht

Waarom is die verbeeldingskracht voor velen zo moeilijk geworden?

Voor een boek over de toekomst van West-Vlaanderen dat Geert Degrande en ik vanuit Re-story voor TUA West aan het schrijven zijn, vertelt Peter Bishop, oprichter van Teach the Future en centrale gast van het Toekomstfestival in Kortrijk in oktober 2023, over onzekerheid.

“De essentie van toekomstdenken is het leren omgaan met onzekerheid en je daarop voorbereiden. We hebben verbeelding nodig om ons voor te bereiden op de toekomst. Je kan je een voorstelling maken van de toekomst door je de vraag te stellen: wat als? Wat zou er kunnen gebeuren? Wat is aannemelijk?

Alleen weten we in onze cultuur niet goed hoe we met onzekerheid moeten omgaan. Onze maatschappij wordt - van het bedrijfsleven, ngo’s, de overheid tot het onderwijs - gedomineerd door kortetermijndenken en onmiddellijke bevrediging. Dat is hoe we de huidige westerse cultuur in stand houden.”

Daar tegenin gaan is wat kunstenaars als seismografen van de tijd, als noodzakelijke, constructieve terroristen doen: ze laten ons denken en voelen wat we in onze samenleving niet kunnen of mogen denken en voelen, maar wat er wel is.”

Kunstwerken vertellen verhalen

Kunstenaars doen dus aan Re-storyation. Kunstwerken vertellen verhalen.

Een mooi voorbeeld is het verhaal van Camille Etienne, het Franse boegbeeld van de klimaatstrijd in Frankrijk.

Camille zette haar grote droom om theateractrice te worden voorlopig opzij voor de klimaatzaak, vertelt ze in een interview op Re-story.

Hoewel ze met succes kunst inzet om haar generatie op te roepen in actie te komen.

Haar video Réveillons-nous raakte al bij minstens 15 miljoen mensen een snaar. Volgens haar omdat het een combinatie is van het vertellen van een verhaal en een choreografie.

Camille Etienne benadrukt dan ook de nood aan kunstenaars om het verzet tegen verandering te breken.

De boeken Disrupt Jezelf van Elke Leyman en Mischa Verheijden en Het is aan ons van Merlijn Twllafhoven zijn verkrijgbaar in de webshop van Re-story.

Een vraag aan jou voordat je hier vertrekt …

Wat ons interesseert is wat de Re-stories die we maken met je doen. Het gaat niet alleen om bereiken, maar vooral om beraken.

Welke kunstenaars ken jij die een seismograaf van de tijd zijn?

We horen het graag van je in de comments hieronder …

📖 Seismografen van de tijd